اباي مۇراسىن تانىپ, باعالاۋدا وتكەن عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىندا ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايعا بايلانىستى تۋىنداعان ءارى ايقىن كورىنىس بەرگەن ءتۇرلى باعىتتار بولعانىن عالىمدار بىلەدى. سول 1920-جىلدار ادەبي مۇرالاردى يگەرۋگە بايلانىستى ايتىس-تارتىستاردىڭ كەزەڭى بولدى. كوركەم ادەبيەتپەن قاتار, ادەبيەتتىڭ تاريحىن دا قالىپتاستىرۋدىڭ العىشارتى رەتىندە تاپتىق كوزقاراس العا تارتىلدى. تاپتىق كوزقاراس جەكە ءبىر شىعارماشىلىق يەسىنە بايلانىستى دا قولدانىلىپ ءجۇردى, ادەبيەتتى جاساۋشى اقىن-جازۋشىلاردى سارالاۋ ىسىندە ءورشي ءتۇستى. «كىم قاي تاپتىڭ اقىنى؟» دەگەن سياقتى تارتىستار العا شىقتى. بۇل ءۇردىس سول كەزەڭدەگى كەڭەس حالىقتارى ادەبيەتتەرىنىڭ قاي-قايسىندا دا ورىن الدى. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە داۋدىڭ باسى ابايدان باستالدى.
ۇلى اقىن ا.قۇنانباەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنان بۇرىن ءومىربايانىنا يەك ارتۋشىلار, ياعني, ابايدىڭ ۇستەم تاپ وكىلى بولعانىن تىلگە تيەك ەتۋشىلەر كوبەيدى. وسى داۋعا قارسى داۋ, اراشا سىن ءداۋىرى دە وسى كەز ەدى. تارتىستىڭ باستى مىندەتى ابايدىڭ ۇلاعاتتى شىعارماشىلىعىنىڭ ۇلىلىعىن دالەلدەۋ بولدى. وسىنداي ۋاقيعالاردىڭ باسى-قاسىندا ب.كەنجەباەۆتىڭ بولعانى بەلگىلى. ونىڭ 1925 جىلى جازعان «اباي – حالىقتىكى» دەگەن پىكىردى ۇستاناتىن ماقالاسى بار. بۇل جاس ب.كەنجەباەۆتىڭ ادەبيەتتەگى ايتىس-تارتىسقا قوسقان ابايعا قاتىستى العاشقى سۇبەلى عىلىمي ۇلەسى بولدى. ابايدى اراشالاۋ ارقىلى بۇكىل قازاق ادەبيەتى مەن اقىن-جازۋشىلارىنىڭ اراشاشىسى سياقتى كەيىپكە ەنگەندىگىن ەستەلىكتەرىنەن اڭعارۋعا بولادى. عالىمنىڭ كۇندەلىكتەرىن وقي وتىرىپ, ونىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى زامانا قاسىرەتىنەن تۋىنداعان سولاقاي ساياساتشىل پىكىرلەردەن ادەبيەتتى اراشالاپ الۋشىلىق ىستەرىنىڭ كۋاسىنە اينالامىز.
بەيسەمباي كەنجەباەۆتىڭ زەرتتەۋ وبەكتىسى بولعان قازاقتىڭ ءبىرتۋار دارىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ تا اباي مۇراسىن العاش زەرتتەگەندەردىڭ ءبىرى بولاتىن, ونىڭ اباي مۇراسىن تانىپ باعالاۋداعى پىكىرلەرى ابايتانۋ تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىندىعىن بىرەۋ بىلسە بىرەۋ بىلمەس. بۇل تۋرالى اكادەميك زاكي احمەتوۆ: «سۇلتانماحمۇت – اباي ءداستۇرىن دامىتا تۇسۋشىلەردىڭ بىرەگەيى ءارى اقىن مۇراسىنىڭ الەۋمەتتىك تامىرىن تەرەڭىرەك تانىعانداردىڭ ءبىرى. ابايدىڭ جاڭا باعىتتاعى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالىپ, كلاسسيكالىق دارەجەگە كوتەرگەن ەڭبەگىن سۇلتانماحمۇت تۆورچەستۆولىق ىزدەنۋ, ازابى مول اقىندىق جولدى باستان كەشىرۋ, ادەبي ءتىلدىڭ تازالىعى تۋرالى زامان تالابى كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىرعان ماسەلەگە جاۋاپ بەرۋ تۇرعىسىنان كەلدى. س.تورايعىروۆ – ابايدىڭ اقىندىق ءداستۇرىن دامىتۋشى ونەرپاز, ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ الدىڭعى ساپىنداعى ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن دارىندى اقىن. ونىڭ تۋىندىلارىنداعى اباي ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ ىزدەرى مەن اقىندىق تىلىندەگى كوركەمدىگىن ءسوز بەدەرلەرىندەگى ابايلىق داستۇرلەردى انىق كورەمىز. ساياسي-الەۋمەتتىك تاقىرىپتارداعى حالىقتىق تۇرعىدان تولعاناتىن مۇڭ-شەرى دە اباي پوەزياسىنداعى سارىنمەن وزەكتەسىپ جاتۋىنداعى رۋحاني تۋىستىقتىڭ وزىندە دە ايتارلىقتاي سىرلار جاتىر» دەگەن. ال ب.كەنجەباەۆ ءوز زەرتتەۋشىلىگىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋىندا, «س.تورايعىروۆ ءوز شىعارمالارىنىڭ يدەياسى نەگىزىندە ابايدىڭ جولىن دامىتۋشى, پوەزيانىڭ ابايدان كەيىنگى ەڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى بولدى» دەگەن پىكىرلەرگە جەتتى.
وسى تۇجىرىمداردان كەيىن ادەبيەتتە س.تورايعىروۆتى اباي ءىزباسارى دەپ, ارالارىندا ءداستۇر جالعاستىعىن ىزدەۋشىلىك ءۇردىس پايدا بولا باستادى. بۇل ءۇردىس ءدال وسى تۇجىرىمنان سوڭ عانا پايدا بولدى دەمەيمىز, بىراق ءدال وسى تۇجىرىم ونىڭ بايلامى دەي الامىز. ويتكەنى, ابايدىڭ اقىندىق اينالاسى, ادەبي مەكتەبى تۋرالى پىكىرلەر بۇدان بۇرىن دا بار-تىن. مۇنى قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ سول كەزدەگى پىكىر-تالاستارىنىڭ وزەگىنەن بايقاۋعا بولادى. ق.مۇقامەتقانوۆ, ءا.جيرەنشين, ە.ىسمايىلوۆ, ءا.توقماعامبەتوۆ, ع.سەرداليەۆتەردىڭ ماقالالارى ابايدىڭ شاكىرتتەرىن ەكى توپقا ءبولىپ قاراستىراتىنىن كورۋگە بولادى. ونداي توپتار «ابايدىڭ تۋرا شاكىرتتەرى» (ە.ىسمايىلوۆ), «ەكىنشى توپتاعى شاكىرت اقىندار» ء(ا.توقماعامبەتوۆ) دەپ بولىنگەن, «اباي – ۇستاز دا, ءسوز ۇعاتىن ىنتالى تالانتتى جاستاردىڭ ءبارى – شاكىرت» (م.اۋەزوۆ) دەگەن توقتاممەن س.تورايعىروۆ تا ەكىنشى توپتاعى شاكىرت, ياعني, ىنتالى تالانتتى ءسوز ۇعاتىن اباي شاكىرتى دەپ قاراۋ ۇسىنىلعان. ب.كەنجەباەۆ وسى ۇسىنىستىڭ انىقتىعىن دالەلدەگەن. عالىم ت.قوجاكەەۆ «اباي جانە سۇلتانماحمۇت» دەگەن ماقالاسىندا ب.كەنجەباەۆ كوتەرگەن ماسەلەلەردى ناقتى دالەلدەۋلەرمەن انىقتاي تۇسكەن. جالپى, اباي مەن سۇلتانماحمۇت اراسىنداعى ءداستۇر جالعاستىعىن شىعارماشىلىقتارىنىڭ نەگىزىندە ايشىقتايدى.
جانە ءبىر ايتاتىن جايت, س.تورايعىروۆ ءوزىنىڭ «قازاق تىلىندەگى ولەڭ كىتاپتارى جايىنان» دەگەن پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەگىندە اباي كورسەتكەن ۇلگى-ونەگە, سول قالاعان جازبا ادەبيەت داستۇرىندە جالعاستىرسا عانا اقىن-جازۋشىلاردىڭ ۇتاتىنىن العا تارتىپ, ءوزى دە ابايدىڭ پوەزياسىن «پايعامباردىڭ جۇرەگىنەن قۇيىلعان قۇرانداي, سوقىر كىسى سىبدىرىنان تانىرلىق, اققۇلا اشىق تۇرادى مارقۇم اباي ولەڭدەرى» دەپ تانىعان. سونى ءوز پوەزياسىنا دا ۇلگى ەتىپ, مۇرات تۇتقان. ابايدىڭ ولەڭدەرىن قاسيەتتى قۇرانعا تەڭەپ, ونى قالاي قادىرلەسەڭ, دارىندى اقىننىڭ ولەڭىن سولاي قادىرلەپ, ءتالىم ال دەۋىنىڭ ءوزى س.تورايعىروۆتى, شىن مانىندەگى, ابايدىڭ ناعىز شاكىرتتەرىنىڭ توبىنا جاتقىزۋعا بولاتىندىعىنىڭ دالەلى.
بەلگىلى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدان: «قازىرگى تاڭدا جۇرت اباي دەسە, اۋەزوۆتى, اۋەزوۆ دەسە, ابايدى قاتار اتايدى. قازاق حالقىن بارشا الەمگە تانىتقان «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ جازىلۋ تاريحى جايىندا ايتىپ بەرسەڭىز» دەپ سۇراپتى جۋرناليستەر. عالىمنىڭ جاۋابى: «ءاۋ باستا مۇحتار اۋەزوۆ اباي تۋرالى ەكى كىتاپ جازۋمەن شەكتەلمەك بولعان. ءبىرىنشى كىتاپتىڭ اتىن «تەلعارا» دەپ قويعان. كىتاپتىڭ العاشقى نۇسقاسى «تاتيانانىڭ قىرداعى ءانى» دەگەن اتپەن 1936 جىلى جازىلىپ, 1937 جىلى قازاقشادان ورىسشاعا اۋدارىلىپ شىققان. م.اۋەزوۆ رومانعا 1938 جىلدىڭ اياعى 1939 جىلدىڭ باسىندا تۇبەگەيلى كىرىسەدى. وسى جولدا تالاي قيىن كەزەڭدەردى ارتقا قالدىرىپ, 1940 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي «اباي جولىنىڭ» ءبىرىنشى كىتابىن تولىقتاي جازىپ ءبىتىپ, باسپاعا ۇسىندى. بىراق كىتاپ اراب قارپىندە جازىلعاندىقتان, كيريلليتساعا كوشىرگەنشە ءبىراز ۋاقىت كەتكەن. سول ەكى ورتادا سوعىس باستالىپ كەتىپ, كىتاپ شەگەرىلىپ, جوسپاردان الىنىپ قالعان. وسى كەزدە قازاق ادەبيەتىنىڭ جانە اۋەزوۆتىڭ باقىتىنا وراي ماسكەۋدەگى باسپاسوزدە قىزمەت ىستەيتىن بەيسەمباي كەنجەباەۆ «قازمەمباسپاعا» باس رەداكتور بولىپ كەلەدى. ول تەرىمدە جاتقان, بىراق جوسپاردان الىنىپ تاستالعان «اباي» رومانىن ەشكىمگە ايتپاي, باسپاحاناعا جىبەرىپ, ونىڭ رەداكتورلىعىنا سول كەزدەگى جاس جىگىت قۋاندىق شاڭعىتباەۆتى بەكىتەدى. وسىلايشا ەكەۋى جاسىرىن, جابىق جاعدايدا كىتاپتىڭ جارىققا شىعۋىن جۇزەگە اسىرادى. كىتاپتىڭ العاشقى ءسۇيىنشى داناسى شىققان كۇنى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە رەتسەنزيا جاريالانادى. روماننىڭ شىققانىن جۇرت سول كەزدە عانا بىلەدى. اۋەزوۆتىڭ قولىنا دا كىتاپ سول كۇنى تاپسىرىلعان.
…قانشاما وقىعان عۇلامالار اباي مۇراسى تۋراسىندا قالام سىلتەدى. اباي جايلى عاسىردان استام ۋاقىت جازىلىپ كەلەدى. ءالى دە جازىلا بەرمەك».
ءيا, راسىندا اباي تۋرالى وسى عاسىردا دا, كەلەر عاسىردا دا جازىلا بەرەتىنى اقيقات. ونىڭ مۇراسى – ءار عاسىردىڭ قۇرداسى, ونىڭ ولەڭدەرى ءار وقىلعان سايىن جاڭارادى.
رىسالدى مۇساحانوۆا,
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ استانا قالاسىنداعى وكىلى
