بۇگىندە ەلىمىزدە جاسوسپىرىمدەردىڭ قاتىسۋىمەن قۇقىقتىق قاتىناستاردى رەتتەپ وتىراتىن يۋۆەنالدى يۋستيتسيا, ياعني, قۇقىقتىق تاربيە جۇيەسى قالىپتاسىپ, كامەلەتتىك جاسقا تولماعاندار مەن جاستاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ, بالالارعا قاتىستى قاتاڭ شارالار قولدانۋدى قىسقارتۋ ماقساتىندا يۋۆەنالدى ادىلەتكە مەدياتسيا جۇيەسى ەنگىزىلدى. كامەلەتتىك جاسقا تولماعانداردىڭ ءىسىن قۇقىقتىق قاتىناستاردا بەيتاراپ رەتتەۋدە مەدياتسيالىق جۇيەنىنىڭ ورنى ەرەكشە.
الدىمەن يۋۆينالدى يۋستيتسياعا توقتالا كەتەتىن بولساق, يۋۆەنالدى يۋستيتسيا – كامەلەتتىك جاسقا تولماعاندار ءۇشىن ەرەكشە زاڭدىلىق جۇيەسى. يۋۆەنالدى ادىلەتتىڭ مىندەتى – جاسوسپىرىمدەردىڭ قۇقىق – بۇزۋشىلىعى تۋرالى ىستەردى جاي عانا قاراۋ ەمەس, ناقتى بالالار قۇقىعىن قورعاۋ. يۋۆەنالدى ادىلەت كامەلەتكە تولماعاندار قۇقىقتارىن قورعاۋ كەپىلى بولىپ, ەل زاڭنامالارىندا, حالىقارالىق شارتتاردا بالا قۇقىقتارىنىڭ زاڭدى مۇددەلەرىنىڭ قورعالۋىن, ساقتالۋىن قاداعالاۋ كوزدەلگەن. بالا قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ قازىرگى زاماننىڭ اۋقىمدى پروبلەماسى, ونىڭ شەشىمىنە بارلىق دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىق مۇددەلى. بالا قۇقىعىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋ, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا, حالىقارالىق شارتتاردا جانە وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردە بەكىتىلگەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, ساياسي, جەكە قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن تولىعىمەن تانۋ مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى جانە ولاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋمەن تىكەلەي بايلانىستى.
يۋۆەنالدى ادىلەتتىڭ ورتالىق بۋىنى يۋۆەنالدىق سوتتىڭ ءرولى مەن ءمانى جانە ماقساتى قۇقىق بۇزۋشى جاس جەتكىنشەكتى قوعامعا قايتارۋ بولىپ تابىلادى. قۇقىقتىق قورعاۋ كامەلەتكە تولماعانداردىڭ تىنىس-تiرشiلiگiنiڭ بارلىق سالاسىن قامتيدى. زاڭدى بۇزعان نەمەسە مەملەكەتتىڭ قامقورى مەن قولداۋىنا مۇقتاج كامەلەتكە تولماعانداردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى ءمۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ورگاندار, قوعامدىق ۇيىمدار ۇيلەسىمدى جۇمىس جاساۋى قاجەت. يۋۆەنالدى ادىلەت جۇيەسىن قۇرۋ قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىن نىعايتۋعا, قوعامعا جاستار اراسىندا بولىپ جاتقان پروتسەستەرگە بەلسەندى اسەر ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. يۋۆەنالدى ادiلەت جۇيەسىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا استانا جانە الماتى قالالارىنداعى كامەلەتكە تولماعاندارعا قاتىستى مامانداندىرىلعان سوتتار ءوز جۇمىسىنىڭ ارقاسىندا وڭتايلى ناتيجەسىن كورسەتە كەلە, ەلىمىزدىڭ بارلىق وبلىستارىندا وسىنداي مامانداندىرىلعان سوتتار قۇرىلىپ, ءوز قىزمەتىن باستاپ كەتتى.
قازىرگى ۋاقىتتا يۋۆەنالدى يۋستيتسيادا كەڭ ەتەك جايىپ كەلە جاتقان مەدياتسيانىڭ ورنى, ونىڭ قىزمەتى ارتىپ كەلەدى. بۇگىنگى تاڭدا مەدياتسيا جۇيەسى قوعامدا بەلسەندى دامىپ, وركەنيەتتى مەملەكەتتەردەگىدەي قۇقىقتىق ينفراقۇرىلىمنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتىپ كەلەدى. مەدياتور كامەلەتتىك جاسقا تولماعانداردى سوتتى بولۋدان ساقتاپ, تاراپتار ماسەلەلەرىنىڭ دۇرىس شەشىلۋىنە جاعداي جاسايدى. اسىرەسە, مەدياتور جانجالداسۋدىڭ شەگىنە جەتكەن داۋلاسۋشى تاراپتارمەن جاقىنىراق تانىسىپ, مامىلەگە كەلۋ پروتسەسىن جەڭىلدەتۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرادى. ەكى جاقتىڭ ۇستانىمى مەن مۇددەلەرىن تۇسىنۋگە تىرىسىپ, ولاردىڭ باسقا نيەتتەردەن ارىلىپ, كۇردەلى ماسەلە ءتۇيىنىنىڭ شەشىلۋ جولىن رەتتەيدى. الەمدىك پراكتيكادا مەدياتسيا عاسىرلاردان بەرى بەيبىتشىلىكتى ورناتۋدا قىزمەت اتقارىپ, ەلدىڭ ءبىتىم-بىرلىكتە ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ۇلگىسى رەتىندە تانىلىپ كەلەدى.
مەدياتسيانىڭ, ياعني, ەكى تاراپتىڭ تاتۋلاسۋ سيپاتى كامەلەتكە تولماعاندارعا قاتىستى مامانداندىرىلعان سوتتاردىڭ ءتاجىريبەسىندە كوپ قولدانىلۋدا. ناقتىراق ايتقاندا, كامەلەتكە تولماعاندارعا قاتىستى قىلمىستىق ىستەر بويىنشا قىلمىستىق كودەكستىڭ 67,82-باپتارى كوپ قولدانىلادى. سوت تاجىريبەسىندە اۋىر ەمەس جانە العاش رەت قىلمىس جاساعان كامەلەتكە تولماعان سوتتالۋشىنىڭ وڭالۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزىپ, ونى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتپاي, كودەكستىڭ 82-بابىنا سايكەس, تاربيەلىك اسەرى بار ماجبۇرلەۋ شارالارىن قولدانۋ كەڭەيدى. قىلمىستىق كودەكستىڭ 82-بابىنا ساي, سوت كامەلەتكە تولماعاندارعا تاربيەلiك اسەرi بار مىناداي ءماجبۇرلەۋ شارالارىن تاعايىندايدى: ەسكەرتۋ, اتا-انالارىنىڭ نەمەسە ولاردىڭ ورنىنداعى ادامداردىڭ نە مامانداندىرىلعان مەملەكەتتiك ورگاننىڭ قاداعالاۋىنا بەرۋ; كەلتiرiلگەن زياندى قالپىنا كەلتiرۋ مiندەتiن ورىنداتۋ; بوس ۋاقىتىن شەكتەۋ جانە كامەلەتكە تولماعان ادامنىڭ ءجۇرiس-تۇرىسىنا ەرەكشە تالاپتار بەلگiلەۋ; ەرەكشە رەجىمدە ۇستايتىن بiلiم بەرۋ ۇيىمىنا ورنالاستىرۋ جانە ءجابiرلەنۋشiدەن كەشiرiم سۇراۋ مiندەتتەمەسiن جۇكتەۋ. سونداي-اق, كامەلەتكە تولماعان ادامعا بiر مەزگiلدە تاربيەلiك اسەرi بار بiرنەشە ءتاربيەلەۋ شارالارى تاعايىندالۋى دا مۇمكiن. مۇنداي شارا قولدانىلعان جاعدايدا كامەلەتكە تولماعان سوتتالۋشىعا ەسكەرتىلىپ, سوتپەن ءتۇسىندىرىلگەندىگى جونىندە ودان قولحات الىنادى. جوعارىدا ايتقانداي, كودەكستىڭ 67-بابى ءجيى قولدانىلىپ, تاراپتاردىڭ تاتۋلاسۋىنا بايلانىستى قىلمىستىق ءىس قىسقارتىلىپ كەلەدى.
قىلمىستىق كودەكستىڭ وسى 67-بابىنا وزگەرتۋلەر ەنگىزىلىپ, 3-بولىكپەن تولىقتىرىلعاندىعى بارىمىزگە ءمالىم. وندا: «ادامنىڭ قايتىس بولۋىمەن نەمەسە دەنساۋلىعىنا اۋىر زيان كەلتiرۋمەن بايلانىستى ەمەس اۋىر قىلمىستى بiرiنشi رەت جاساعان كامەلەتكە تولماعان بالا, ەگەر ول ءجابiرلەنۋشiمەن تاتۋلاسسا جانە كەلتiرiلگەن زياننىڭ ەسەسiن تولتىرسا, سوت قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋى مۇمكiن. بۇل رەتتە وعان وسى كودەكستiڭ 82-بابىندا كوزدەلگەن تاربيەلiك ىقپالى بار ماجبۇرلەۋ شارالارى قولدانىلادى», – دەلىنگەن. ياعني, كىشىگىرىم نەمەسە ورتاشا اۋىرلىقتاعى قىلمىستار جاساعان جاستار جابىرلەنۋشىدەن كەشىرىم سۇراپ, تاتۋلاسىپ, كەلتىرىلگەن زياننىڭ ەسەسىن تولتىرىپ بەرگەن جاعدايدا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلۋى مۇمكىن. سوت ءماجىلىسىندە ىسكە قاتىسۋشى تاراپتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن تاتۋلاسۋىنا مۇمكىندىك بەرىلەدى. جاس جەتكىنشەك ءوزىنىڭ زاڭعا قايشى ارەكەت جاساعاندىعىن ءتۇسىنىپ, ەكى تاراپ سوت ماجىلىسىندە بىتىمگە كەلسە, وندا سوت ولارعا تولىعىمەن تاتۋلاسۋىنا ۋاقىت بەرىپ, سوت ءماجىلىسىن كەيىنگە قالدىرا الادى. تاتۋلاسۋ ناتيجەسى بويىنشا سوت قۇجاتتارى تولىعىمەن دايىن بولعان ۋاقىتتا سوت تاراپتاردى قايتا شاقىرىپ, ءىستى قىسقارتۋ ماسەلەسىن قاراستىرادى.
سونىمەن قاتار, كامەلەتكە تولماعان بالالارعا قاتىستى ولاردىڭ تۇرعىلىقتى جەرىن انىقتاۋ, كەزدەسۋ ۋاقىتىن انىقتاۋ, اتا-انا قۇقىعىنان ايىرۋ تۋرالى ماسەلەلەر كوبىنەسە داۋلى بولىپ كەلەدى. اتا-انالار ءبىر-ءبىرىن ءتۇسىنبەي, ورتاق بالالارىن بولىسە الماي داۋدى شەشۋ ءۇشىن سوتقا جۇگىنىپ جاتادى. ازاماتتىق ىستەر بويىنشا ءىستى دايىنداۋ ۋاقىتىندا تاراپتارمەن سۇقباتتاسۋ بارىسىندا سوتپەن كامەلەتكە تولماعان بالالارعا قاتىستى داۋلى ماسەلەلەر بويىنشا ارنايى مەدياتوردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە ۇسىنىس جاسالىنادى. ەگەر, تاراپتار كەلىسكەن جاعدايدا, ولار مەدياتورمەن كەزدەسىپ, داۋلى ماسەلەنىڭ ەكى جاققا دا وڭتايلى شەشىلۋىنە ارەكەتتەر جاسايدى. تاراپتار بەلگىلى ءبىر مامىلەگە كەلسە, وندا ولاردىڭ اراسىندا جازباشا تۇردە كەلىسىم جاسالىنىپ, سوتتا مەدياتسيا تارتىبىندە داۋدى رەتتەۋ بويىنشا كەلىسىمدى بەكىتۋ تۋرالى ۇيعارىمىمەن بەكىتىلەدى. بۇل, سوتتا ءىستى قاراۋ ۋاقىتىن ۇنەمدەپ, ءىستىڭ تەز شەشىلۋىنە ىقپالىن تيگىزەدى.
ناقتى مىسالدارمەن تولىقتىراتىن بولساق, ماسەلەن, بيىل جارتىجىلدىقتا ازاماتتىق ىستەر بويىنشا سوت وندىرىسىنە 190 ارىز ءتۇستى, سونىڭ 12-ءى مەدياتسيالىق جۇيەدە, ونىڭ 1-ءى ارنايى مەدياتورلاردىڭ كومەگىمەن شەشىلدى. ال, قىلمىستىق ىستەر بويىنشا كامەلەتتىك جاسقا تولماعانعا قاتىستى 30 ءىس تىركەلدى. سونىڭ 9 قىلمىستىق ءىس 67-باپتىڭ شەڭبەرىندە قىسقارتىلدى. ستاتيستيكالىق كورسەتكىشكە جۇگىنەتىن بولساق, يۋۆەنالدى ادىلەتتە مەدياتسيانىڭ ۇلەس سالماعى ارتىپ كەلەدى. ەكى تاراپتىڭ تاتۋلاسۋى ارقىلى بىتىمگە كەلىپ, ىستەردىڭ قىسقارتىلۋ جاعدايلارى جيىلەگەنى بايقالادى. قورىتا ايتقاندا, كامەلەتكە تولماعان ءجاسوسپىرىمدى قورعاپ, ءومىرىنىڭ باياندى بولۋىنا اتسالىسۋ بارشاعا ساۋاپ ءىس بولسا كەرەك.
اينۋر جۋمانوۆا,
استانا قالاسىنىڭ كامەلەتكە
تولماعاندار ىستەرى جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق
سوتىنىڭ باس مامانى.
