جاڭا نۇسقا – ەلتاڭبامىزدىڭ ەتالوندى ۇلگىسى

جانداربەك مالىبەكوۆ,
مەملەكەتتىك ەلتاڭبانىڭ اۆتورى, ساۋلەتشى:

– جاقىندا عانا جاڭا ستاندارتتاعى ەلتاڭبانىڭ تۇساۋى كەسىلدى. جاڭادان قابىلدانعان ستاندارتتىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟ جالپى, مۇنداي قادامعا بارۋعا نە سەبەپ بولدى؟
– سوڭعى شيرەك عاسىردا ەلىمىز الەمگە تانىلدى. جيىر­ما جىلدا جالپاق الەمگە تانىلىپ قانا قويعان جوقپىز, وراسان زور تابىستارعا دا قول جەتكىزدىك. ەلتاڭبامىزدىڭ دا ۋاقىت وتە كەلە زامان تالاپتارىنا ساي بولعانى ابزال. وسىعان دەيىن قولدانىلىپ كەلگەن, قولدانىلىپ جۇرگەن ەلتاڭبانىڭ 14 تۇستىك سيپاتى مەن مازمۇنى ءار جەردە ءارتۇرلى بولاتىن. ال قازىرگى ستاندارت بويىنشا بەكىتىلگەن ەلتاڭبامىزدىڭ ساياسي مازمۇنىن تولىق جازدىق. ەندى ونى جاساۋ­شىلار وسى مازمۇنىمەن بىرگە بەرىپ وتىرۋى كەرەك بولادى. وسىعان دەيىن كورىنىس تاپپاعان 40-تان استام دەتالداردىڭ اتاۋلارىن بەردىم. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – 3D مودەلدەۋ دەگەن جاڭا كومپيۋتەرلىك باعدارلاما ارقىلى جاسالىنىپ شىقتى. بۇل باعدارلاما ونداعى بارلىق دەتالداردىڭ پارامەترلەرىن, جان-جاقتى ولشەمدەرىن ءدال شىعارىپ بەرەدى. ەندىگى ەلتاڭبا سول ستاندارتتارعا ساي بولۋ كەرەك.
– اتاۋلارىڭىز قالاي اتالادى؟
– ەلتاڭبانىڭ ەلەمەنتتەرىنە «كەرەگە», «باسقۇر», «قوشقار ءمۇيىز», «تۇلپارلاردىڭ جالى», «جەلباۋ», «شاڭىراق» سەكىلدى تاريحي جانە ءداستۇرلى اتاۋلار بەرىلدى. جاڭاعى مەن ايتىپ وتىرعان ءار ەلەمەنت عىلىمي تۇردە زەرتتەلىپ, ولارعا ماتەماتيكالىق ولشەمدەر جاسالدى. جاڭاعى ايتىپ وتىرعان جاڭا باعدارلاما ارقىلى ولاردىڭ ناقتى ورنالاسۋىن, ءدال ءتۇسۋىن سيپاتتايتىن سىزبالار ارنايى كىتاپ بولىپ باسىلىپ, جارىققا شىقتى. ءۇش تىلدە جازىلعان دۇنيەدە ءاربىر اتاۋعا, ونىڭ تۇسىنە جەكە-جەكە مازمۇنداما بەرىلەدى. كولەمى كورسەتىلەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەلتاڭبامىزدىڭ ەتالوندى ۇلگىسى بولدى دەۋگە بولادى.
– ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا, اعا, ەلتاڭبامىزدى ءاۋ باستا-اق داستۇرىمىزگە, ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا تۇندىرىپ جاساعان بولاتىنسىزدار…
– ارينە, ولاي ەتپەۋ مۇمكىن بە؟ مەنىڭ وزبەكستاننان كەلگەنىمدى بىلەسىز. اتاجۇرتقا ات باسىن تىرەگەن ازاماتتىڭ ۇزاق جىلعى ساعىنىشى, وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى وسى ەڭبەگىمە توگىلىپ ءتۇستى عوي. مەن جاستارعا ىلعي دا ايتىپ وتىرامىن, قازاق ەلى اتامەكەنىنە ەش جەردەن كوشىپ كەلگەن جوق, ەشقايدا كوشىپ كەتكەن جوق. جازيرالى جالپاق دالامىزدا سالت-سانامىزدى, ءداستۇرى مەن مادەنيەتىمىزدى قالىپتاستىردىق. سوندىقتان تۋ دا, ەلتاڭبا دا, ءانۇران دا ەلدىڭ وسى ءبىر ەڭ باس­تى يدەياسىن, ارمانىن, نەگىزىن, بولاشاعىن بويىنا جيناقتاي ءبىلۋى كەرەك. مەن دە ەلباسىنىڭ قولداۋىمەن ەل تاريحىنداعى ەڭ ماڭىزدى ءرامىزىمىزدىڭ ءبىرىن جاساۋعا شوتا ۋاليحانوۆپەن بىرگە اتسالىسقانىمدى ماقتان ەتەمىن. بايقاساڭىز, ەلتاڭبا شەڭبەر ىسپەتتەس. ول عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قازاق حالقىنىڭ اسىل قازىناسىنا, مۇراسى مەن مۇراتىنا زەر سالا وتىرىپ جاسالىندى. بۇل ءرامىزدىڭ ارحيتەكتونيكاسى – كيىز ءۇي. كيiز ءۇي – قازاق ءۇشiن باسپانا عانا ەمەس, ۇلكەن فيلوسوفيالىق نىسان. دەمەك, كيiز ءۇي, راسىندا دا, انشەيiن باسپانا ەمەس, بۇكiل قازاق حالقىنىڭ بولمىس-بiتiمiن, سالت-ساناسىن كورسەتەتiن فاكتور. قازاقتىڭ «شاڭىراعىڭ بيiك بولسىن, كەرەگەڭ كەڭ بولسىن, بوساعاڭ بەرiك بولسىن» دەپ تiلەك ايتاتىنى – سونىڭ بەلگiسi. شاڭىراقتىڭ وڭ جاعى مەن سول جاعىنا اڭىزدارداعى «جىلقى كيىك» بەينەسى ورنالاستىرىلعان. جوعارعى بولىگىندە – كولەمدى بەس بۇرىشتى جۇلدىز, ال تومەنگى بولىگىندە «قازاقستان» دەگەن جازۋ بار. «جۇلدىز», «شاڭىراق», «ۋىقتار», «تۇلپارلار», سونداي-اق, «قازاقستان» دەگەن جازۋ التىن تۇسپەن بەدەرلەنگەن. شاڭىراق – ەلىمىزدى مەكەندەيتىن بارلىق حالىقتىڭ ورتاق ءۇيىنىڭ, ءبىرتۇتاس وتانىنىڭ بەلگىسى. ەندى ونىڭ ارقايسىسىنا جەكە-جەكە توقتالىپ وتىراتىن بولساق, تاڭدى تاڭعا جالعاپ ايتار ەدىك. ەڭ ءبىر ەرەكشەلىگى, ەلتاڭبانىڭ نەگىزگى ءتۇسى – التىننىڭ ءتۇسى. بۇل – بايلىقتىڭ, ادىلدىكتىڭ جانە كەڭپەيىلدىلىكتىڭ بەلگىسى.
– XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا پاريجدە «حاي-تەك» ءستيلى پايدا بولىپ, ول ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ىقپالىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. ءسىز دە سوڭعى كەزدەرى «وي-تەك» ۇلتتىق ءستيلىن ايتىپ ءجۇرسىز. بۇل ارحيتەكتۋرانىڭ ودان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟
– فرانتسۋزداردىڭ ارحيتەكتۋراسىنا عانا ەمەس, تۇرمىستىق كيىم-كەشەك وندىرىسىنە, قولونەر زاتتارىنا دا ەنىپ كەتكەن بۇل ستيلگە ءبىزدىڭ دە بەت بۇرۋىمىز كەرەك. وعان ءوز قۇندىلىقتارىمىزدى قۇنتتاي وتىرىپ كەلسەك دەيمىن. ءبىز ۇسىنعالى وتىرعان «وي-تەك» ءستيلى وسىعان قادام جاسايدى. ءوزىنىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي, قازاقتىڭ «وي» جانە «تەك» دەگەن ەكى سوزىنەن, ەكى ۇعىمىنان قۇرالعان. وي – ۇلتتىق «مەندى» ايعاقتاسا, «تەكتى» ءوزىڭىز دە بىلەسىز. ءبىز تەكتى حالىقپىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ ۇلتتىق ساۋلەت ونەرىمىز دە تەكتىلىك نەگىزىنەن قۇرىلۋى كەرەك. ساۋلەت ونەرى عانا ەمەس, كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىمىزگە دە وسىنى ەنگىزىپ, دامىتۋىمىز كەرەك. مىنە, سول سەبەپتى وي مەن تەك سوزدەرىنەن ءورىس العان «وي-تەك» ءستيلىنىڭ وزەگى تەرەڭدە جاتىر دەر ەدىم. ال الداعى ۋاقىتتا «وي­-تەك» ارحيتەكتۋراسىنان حالقىمىزعا ءتان قوناقجايلىق, اشىقتىق, قايسارلىق, ياعني ساق داۋىرىنەن كەلە جاتقان ەتنوگەنەزيس بەلگىلەرى كورىنىس تابادى دەپ ويلايمىن.
– مەملەكەتىمىزدىڭ بەت-بەينەسى بولاتىن رامىزدەرىمىزدى قالاي قۇرمەتتەپ ءجۇرمىز؟ بۇعان ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– ءبىز ءدال وسى ماسەلەنى جاستارعا كوبىرەك ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن وقۋ ورىندارىنىڭ, مەكتەپتەردىڭ كىرەبەرىسىندە ەلتاڭبا مەن باسقا دا رامىزدەر قويىلادى. ەڭ ءبىر وكىنىشتىسى, ءار جەردە ەلتاڭبانى اركىم ءارتۇرلى سيپاتتايدى. بۇگىندە رامىزدەردى جاسايتىن ليتسەنزياسى بار قانشاما مەكەمە بار. ارنايى كوميتەت ارقىلى اتالعان مەكەمەلەرگە قاتاڭ تالاپتار قويىلىپ, جاڭا ۇلگىنىڭ دۇرىس قولدانىسقا ەنگىزىلۋىن قاداعالاۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. ەلتاڭبانىڭ التىن تۇستەس ءتۇسىن دە ءبىر قالىپقا كەلتىرە الماي, ءتىپتى ونداعى كىشكەنتاي دەتالدارعا دا كوڭىل بولىنبەيتىن كەزدەر وتە ءجيى ورىن الادى. بۇل ءرامىزدى قىتايدان تاۋار رەتىندە اكەلەتىن مەكەمەلەر دە بار. بۇعان تىيىم سالىنۋى كەرەك. ويتكەنى ەلتاڭبا تاۋار ەمەس. بازاردا ساتىلاتىن كارتوپ نەمەسە ءسابىز ەمەس. بۇل – ەلتاڭبا, بۇل – ۇلتتىڭ سيمۆولى. ونى بۇلاي تۇسىنگەن ادام تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلمەيدى. ونى قادىرلەۋىمىز كەرەك. سونداي-اق, ول قولمەن جاسالاتىن دا نارسە ەمەس. قازىرگىدەي تەحنولوگيالار دامىعان زاماندا ونى جاڭا ەلەكتروندى جۇيەمەن جاساۋى كەرەك. تەك قۇلقىننىڭ قامى ءۇشىن مۇنداي جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشىپ, ساپاسىنا, ءمان-ماعىناسىنا ءمان بەرمەۋدى ۇلتىنا جانى اشىمايتىن ادامنىڭ ارەكەتى دەپ تۇسىنەمىن. نەگىزىندە, ونىڭ ءۇش جىلدىق كەپىلدىك ۋاقىتى بولۋى كەرەك.
– مۇنى جاستارعا ناسيحاتتاعاننان ناتيجە بولادى دەپ ويلايسىز با؟ بۇل ءاربىر ادامنىڭ مىندەتى عوي.
– دۇرىس ايتاسىز. دەگەنمەن قاي ۇلت, حالىق بولماسىن بولاشاعىن جاستارىمەن, ەلدىڭ ەرتەڭىمەن بايلانىستىرادى. مەن وسى تۇرعىدان ايتىپ وتىر­مىن. ءبىزدىڭ جاستارىمىز وتە تالانتتى, دارىندى, اقىلدى. بىراق, شىنى كەرەك, اسىرەسە, جاستارىمىزدىڭ بويىنان ناعىز قازاقى سانا ەمەس, دەفورماتسياعا ۇشىراعان كەيىپتى كوپ بايقايمىن. الايدا تاۋەلسىزدىك دەگەن ءتاتتى ۇعىمنىڭ بىزگە قالاي كەلگەنىن تۇسىندىرەتىن, بويلارىنا سىڭىرەتىن شارالار وتە كوپ جۇرگىزىلۋ كەرەك. مۇنى بالانىڭ 12 جاسىنا دەيىن اتا تاريحىن ءبىلىپ الاتىنداي ەتىپ جاساۋ كەرەك. ءار بالا كىشكەنتاي كۇنىنەن اناۋ ءوسىپ تۇرعان جۋسانىمىزدىڭ وزىمىزدىكى ەكەنىن, اناۋ اعىپ تۇرعان ءبىزدىڭ بۇلاعىمىز ەكەنىن ءبىلۋى قاجەت. ول لايلانسا, تىرلىگىمىز دە لايلانادى. تاۋەلسىزدىكتى ءبىزدىڭ ورمانىمىز دا, تاۋ-تاسىمىز دا, ورمان-كولىمىز دە, جەر استىنداعى قازبا بايلىقتارىمىز دا اڭسادى. اڭساۋمەن جەتكەن قۇندىلىعىمىزدىڭ قادىرىن بىلۋگە جۇمىس جاساساق بولدى. بۇل جولداعى «اتتەگەن-ايلاردىڭ» ءتۇيىنى وزىنەن-ءوزى تارقاتىلار ەدى.
Cۇحباتتاسقان:
گۇلجان راحمان