ХХ ғасырдың 30-50-жылдары Қазақстанға өзге ұлттарды күштеп қоныстандыру тарихы
Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2020 жылғы 24 қарашадағы «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия туралы» Жарлығына сәйкес, еліміздің барлық өңірлерінде саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі комиссия жұмыс жүргізіп жатыр. Комиссия құрамында ғалымдар, көрнекті қоғам қайраткерлері және мемлекеттік органдар мен ұйымдардың өкілдері бар. Негізгі мақсат – саяси қуғын-сүргін құрбандарының барлық санатына қатысты тарихи әділдікті қалпына келтіру. Халықтарды депортациялау тарихын жеке де, жан-жақты да зерттеу – өзекті мәселе.
Өзге ұлт өкілдерін біздің республикаға депортациялау тарихы этнодемографиялық жағдайдың өзгеруі, «лагерь экономикасының» пайда болуы және жұмыс істеуі, барлық депортацияланған ұлттардың өкілдері жиналған Карлаг, Степлаг, АЛЖИР және басқа да лагерлерді құру сияқты Қазақстан тарихының аспектілерін ашады.
Бірінші болып күштеп жер аударылғандардың бірі Қиыр Шығыс корейлері болды. Корей халқымен бірге оңтүстік шекаралардан күрдтер, армяндар мен түріктер, ирандықтар қоныс аудара бастады. 1939-1941 жылдары республиканың тұрғындары Батыс Беларусь пен Батыс Украинадан және Балтық жағалауы республикаларынан жер аударылған поляктар болды. Соғыс басталған кезде ұлттарды депортациялаудың жаңа кезеңі басталды. Олар кеңестік немістер еді. Осы уақытта оларды Еділ бойынан, Грузия, Әзербайжан, Армениядан шығару басталды.
1941 жылы кеңестік немістер, Қырым татарлары, қалмақтар, балқарлар, шешендер, ингуштар, қарашайлар, месхетиндер сияқты ұлттар мемлекеттілігінен айырылып, «қатарында мыңдаған және ондаған диверсанттар мен тыңшылар бар» деген күдікпен бөтен жерге жіберілді, ал басты кінә, КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлықтарында айтылғандай, халықтардың өздеріне осы мифтік тыңшылар мен диверсанттардың болуы туралы ақпарат берілмеді. Дәл осы кезеңнен бастап ұлттық мәселедегі қиындықтар басталады, олар өз автономиясынан мәжбүрлеп айырылды.
Немістер аталған ұлттардың ішіндегі ең үлкен топ болды, олардың тағдыры сол кезден бастап басқа халықтардың тағдырынан өзгеше қалыптасты. 1941 жылы республикаға қоныс аударуға жоспарланған 472174 немістің 243904 адамы 105 эшелонмен қоныс аударды. 1941 жылғы 1 қарашада 113 мың эвакуацияланған, жылы киімі жоқ адамдарды Қазақстанға жіберуге байланысты Қазақстанның БКП (б) ОК шешімі бойынша немістерді қоныстандыру жоспары өзгертілді. Қазақстанның оңтүстік облыстарынан (Алматы, Қызылорда, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан) 50 мың адам шығарылды. Олар Қостанай, Петропавл және Ақмола облыстарында 10 мың адамнан; Павлодар және Семей облыстарында 7500 адамнан; Қарағанды облысында 6 мың адамнан және Ақтөбе облысында 5 мың адамнан орналастырылды. Барлық қоныс аударылғандар колхоздарда, совхоздарда, МТС және ішінара аудан орталықтарында орналастырылды. 1941 жылы Ақмола облысында саны 30590 адам және Павлодар облысында 21146 адам – немістердің алғашқы партиясын қоныстандыру ұйымдасқан түрде өтті. Атап айтқанда, Павлодар облысында қоныс аудару басқармасының бос тұрғын үй қорына 4190 адам, совхоздарға 3150 адам және 13800 адам тығыздалу тәртібімен колхозшылардың үйлеріне орналастырылды.
Соғыс кезінде Қазақстан 900 мыңнан l миллион 209 мың адамға дейін арнайы қоныс болған, ал Қаз КСР НКВД деректері бойынша 1945 жылғы 1 қаңтарда 815319 адам (232593 отбасы (корейлерді есептемегенде)) есепте тұрған, оның ішінде: бұрынғы кулактар – 135308 адам; немістер – 243722 адам; шешен-ингуштар – 360405 адам; қабардин-балқарлар – 20288 адам; Молдавия мен Балтық елдерінен арнайы қоныс аударушылар – 8064 адам; қалмақтар – 2541 адам; қарашайлар – 40767 адам; қырымдықтар – 4224 адам. Олар, Батыс Қазақстан облысын қоспағанда, барлық облыстарға қоныстанды, осылайша: Алматы – 23676 адам; Қарағанды – 104591 адам; Семей – 51605 адам; Ақтөбе – 2200 адам; Ақмола – 105780 адам; Шығыс Қазақстан облысы – 44872 адам; Гурьев – 6528 адам; Жамбыл – 54061 адам; Батыс Қазақстан облысы 244 адам (бұрынғы кулактар); Қостанай – 73483 адам; Көкшетау – 102511 адам; Қызылорда – 28866 адам; Павлодар – 6084 адам; Солтүстік Қазақстан облысы – 43246 адам; Талдықорған облысы – 32353 адам; Оңтүстік Қазақстан облысы – 59962 адам.
Қазақстан еріксіз көшірілген әртүрлі ұлт халықтарының сталиндік түрмесіне айналды. 1937 жылы Қазақстанға 18526 корей отбасы (шамамен 100 мыңнан астам адам) жер аударылды. Соғыс қарсаңында республика тұрғындары 102 мың депортацияланған поляктар болды. 1941 жылдың күзінде Қаз КСР-іне Еділ бойынан тағы 361 мың неміс жер аударылды. 1943 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша республикаға елдің батыс аудандарынан 532506 адам эвакуацияланды. 1943-1944 жылдары Қазақстанға Солтүстік Кавказ халықтарының және басқа да ұлттардың 507 мың өкілі күштеп көшірілді. 1944 жылдың қарашасында Орталық Азия мен Қазақстан республикалары Месхетияның (Грузия КСР) 220 елді мекенінен 110 мыңнан астам адамды қабылдады. Депортацияның қайғылы тағдырын Солтүстік Кавказ халықтары да басынан өткерді. 1943-1944 жылдары қарашайлар, балқарлар, шешендер мен ингуштар депортацияға ұшырады. Содан кейін қалмақтар мен Қырым татарларын депортациялау жүргізілді.
1944 жылы түріктерді депортациялау басталды. Сондай-ақ гректер, болгарлар мен армяндарды жер аудару туралы Үкіметтің бірқатар қаулылары қабылданды. Халықтың жекелеген топтарын босатылған аумақтардан шығару жалғасты. Соғыстың соңында немістерден басқа, ОУН-овтар (украин ұлтшылдарының ұйымы) және олардың отбасы мүшелері (1948 жылғы 2 маусымдағы қоғамдық пайдалы жұмыстан жалтарғаны үшін жауапкершілік туралы жарлық және 1951 жылғы 23 маусымдағы осыған ұқсас жарлық бойынша) Батыс Украина аумағынан қоныс аударды. Кабардиндер, Балтық жағалауы елдері тұрғындары, қалмақтар және басқа ұлттар депортацияға ұшырады. Осылайша ұлттардың қоныс аударуы 40-жылдардың аяғына дейін жалғасты. Соғысқа дейінгі кезеңде және соғыс жылдарында ұлттарды Қазақстанға күштеп көшіру процесі осындай хронологиялық тәртіппен жүрді. Қуғын-сүргінге ұшыраған ұлттарға сол қиын-қыстау жылдары өмір сүруге қарапайым қазақ халқының жанашырлығы, қолдауы көмектесті.
Соғысқа дейінгі жылдары Қазақстанға депортацияланған 136947 адам (36350 отбасы) болды, олар 6 облысқа (Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Солтүстік Қазақстан) қоныстанды.
Деректер бойынша соғыстың басында, Батыс Қазақстан облысын қоспағанда, 10 облыс: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Семей, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Ақмола бойынша қоныс аударған 175831 адам (45620 отбасы) есепте тұрған. 1944 жылдан бастап Қазақстан аумағында депортацияланған халық саны күрт өсті.
Соғыс кезінде Қазақстан 900 мыңнан l миллион 209 мың адамға дейін арнайы қоныс болған, ал Қаз КСР НКВД деректері бойынша 1945 жылғы 1 қаңтарда 815319 адам (232593 отбасы (корейлерді есептемегенде)) есепте тұрған, оның ішінде: бұрынғы кулактар – 135308 адам; немістер – 243722 адам; шешен-ингуштар – 360405 адам; қабардин-балқарлар – 20288 адам; Молдавия мен Балтық елдерінен арнайы қоныс аударушылар – 8064 адам; қалмақтар – 2541 адам; қарашайлар – 40767 адам; қырымдықтар – 4224 адам. Олар, Батыс Қазақстан облысын қоспағанда, барлық облыстарға қоныстанды, осылайша: Алматы – 23676 адам; Қарағанды – 104591 адам; Семей – 51605 адам; Ақтөбе – 2200 адам; Ақмола – 105780 адам; Шығыс Қазақстан облысы – 44872 адам; Гурьев – 6528 адам; Жамбыл – 54061 адам; Батыс Қазақстан облысы 244 адам (бұрынғы кулактар); Қостанай – 73483 адам; Көкшетау – 102511 адам; Қызылорда – 28866 адам; Павлодар – 6084 адам; Солтүстік Қазақстан облысы – 43246 адам; Талдықорған облысы – 32353 адам; Оңтүстік Қазақстан облысы – 59962 адам.
Арнайы қоныс аударушылардың жеке мүлкі мен меншігін сақтау құқығы қамтамасыз етілмеді, дегенмен бұл мемлекеттік құжаттарда арнайы қоныс аударушыларға тиесілі ауыл шаруашылығы мүлкін, малын, астық жемін кейіннен оларды қоныстандыру орнында өтеумен арнайы комиссияларға тапсыру көзделді. Арнайы қоныс аударылғандардың жағдайы жергілікті комендатураларда, НКВД органдарында тіркеудің, қайта тіркеудің және белгілердің кемсітушілік рәсімдерімен сипатталды. Арнайы қоныс аударушының әрбір қадамы бақыланды, кез келген болмашы тәртіп бұзушылық үшін дереу жазаға тартылды. 16 жасқа толған әрбір арнайы қоныс аударушыға жеке карточка берілді. Отбасылық есеп, сондай-ақ арнайы қоныс аударушыларды алфавиттік карточкалар бойынша есепке алу жүргізілді. Әрбір арнайы қоныс аударушыға жеке іс қозғалды.
Бақылау органдары тарапынан орын алған қорлауға және кемсітушілікке қарамастан, жер аударылған халықтардың қиын уақытта жүректері патриотизмге толы болды. Биліктің сенімсіздігіне, азаматтық құқықтардың шектеулеріне қарамастан, олар бүкіл кеңес халқының қайғы-қасіреті мен қиындықтарын толығымен бөлісті. Соғыс жылдарында ерекше еңбек армиясы болды. Еңбек майданында табандылық пен ерлік көрсете отырып, олар жалпыхалықтық жеңіске өз үлесін қосты.
Соғыс жылдарында Қазақстан аумағында 31 наркомат және бір кеңестік ұйым мен мекемелер болды, оның құрамына аудандық кеңестер, ауылдық кеңестер, нарсудтар мен газет редакциялары кірді. Халық комиссариатында барлығы 58 еңбек поселкесі болды, онда 145329 арнайы қоныс аударушылар тұрды, оның ішінде 27820-сы – ерлер, 28398-і – әйелдер және 4075-і – жасөспірімдер. 60293 арнайы қоныс аударушылардың еңбегі, оның ішінде 14 жастан 16 жасқа дейінгі жасөспірімдердің еңбегі пайдаланылды. Наркоматтардан басқа, 1943 жылдың аяғында республикаға Алтайлаг, Каруголь, Кузбассуголь, Теологлаг, Боқан стансасының Басмұнай және өнеркәсіптік қорғаныс ұйымдары кіретін қорғаныс құрылыс кәсіпорындар әкелінді, оған қоса 1567 адам келді. Жалпы алғанда, Наркоматтар бойынша барлығы 760 арнайы қоныс аударушы еңбек етті, олар кәсіпорындардың барлық жұмысшыларымен қатар халық бұқарасымен бірге еңбек етуге тең дәрежеде қатысты, мұны олардың өндіріс орнындағы өндірістік нормалары дәлелдейді.
Соғыс жылдарында өнеркәсіп пен көлік үшін білікті жұмысшыларды даярлау маңызды болды. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап мемлекеттік еңбек резервтері жұмысшы табын толықтыруды көздеді – бұл жүйеде жетекші салалар, көлік және құрылыс үшін білікті кадрлар кеңінен оқытылды. Жастарды ФЗО, қолөнер және теміржол мектептеріне, үкіметтік құжаттар негізінде еңбек армиясына жұмылдыру шаралары жүргізілді. Жастар ФЗО мектептеріне (15-17 жас аралығындағы ер адамдар және 16-18 жас аралығындағы әйелдер), ал қолөнер және теміржол мектептеріне (14-15 жас аралығындағы ер адамдар және 15-16 жас аралығындағы әйелдер) шақырылды.
Айта кету керек, арнайы қоныс аударушылар сайлау құқығын бүкіл халыққа ортақ негізде пайдаланды. Бірақ ережеге сәйкес, арнайы қоныс аударушылардың қолында жеке басын куәландыратын құжаттары болмағандықтан, КСРО ІІХК-нің арнайы қоныс аударушының дауыс беруге келген кездегі құжаты бір күнге берілген еңбек кітапшалары болуы мүмкін екендігі туралы нұсқауы мен растауы болды. Жұмысқа орналаспаған арнайы қоныс аударушыларға (отбасының жұмыс істемейтін мүшелері, асырауындағылар), еңбек поселкелерінің комендатуралары арнайы бланкілер беруге тиіс болды.
Осылайша соғыстан кейінгі кезеңде депортацияланған ұлттардың құқықтық жағдайындағы шектеулерді алып тастау барысын талдау, оңалту процесінің өзі біртіндеп жүріп жатқаны, арнайы қоныс аударушылар ХХ ғасырдың 50-жылдарының ортасына дейін халықтың төменгі санаты болып қала бергенін және негізгі жұмыс күшін құрағанын көрсетеді.
Соғыс жылдарында тұтас халықтардың депортациялануы республикадағы әлеуметтік және саяси жағдайлардың шиеленісуіне ықпал етіп, экономикалық, шаруашылық, идеологиялық және ұлтаралық проблемалар туғызды. Қазақстанның аумағы сталиндік режиммен елдің басқа аудандарындағы көптеген және жүздеген мың шаруалар үшін жер аудару орны ретінде анықталды. 30-40-жылдары халықтарды күштеп депортациялау ұлттық топтардың жаппай қоныс аударуына дейін пайда болған жаңа экономикалық-әлеуметтік форманың ең табиғи мәні ретінде бағдарламаланған өлім-жітімдер болды.
Халықтарды Қазақстанға депортациялау республика халқының ұлттық құрылымын қалыптастыруда үлкен рөл атқарды. Бұрынғы КСРО-ның әртүрлі жерлерінен қоныс аудару ағындары Қазақстан халқын көбейтіп, жергілікті емес халық тобының пайда болуына әкелді. Депортацияны тоталитарлық режим жүргізді, депортацияланған халықтар басқа табиғи-климаттық, этношаруашылық, әлеуметтік-мәдени және тілдік ортаға түсіп, күйзеліске ұшырады.
Қазақ халқы жерінің, көңілінің кеңдігінен, дархандығынан осыншама қиындық көрген көп ұлт өкілдерінің көпшілігі Қазақстанда тұрақтап қалды. Бұл лагерлердің этнодемографияға тигізген кері әсері де болды. Сол себепті де Қазақстанның солтүстік өңірлерінде көптеген ұлттар, әсіресе славян халықтары көбейді. Дегенмен қазақ халқы мұндай алапат ауыр қиыншылықтарға төзе де, оны жеңе де білді.
Еліміздің басынан өткен оқиғасын, оның жазықсыз құрбаны болған адамдардың есімдерін ұмытпай, оларды әрқашан есте сақтау, ақтаңдақтар ақиқатына тереңірек мән беріп, ұғыну – бүгінгі ұрпақтың парызы.
Айгүл ТҰРЛЫБЕКОВА,
т. ғ. к., қауымдастырылған профессор (доцент)
Айгүл МҰСАҒАЖИНОВА,
тарих мамандығы бойынша гуманитарлық ғылым магистрі
