Талдықорған облысы тарап, жұмыс орнымыз жабылып, жүдеп-жадап жүрген күреңқабақ күндердің бірі еді. Астана атанып, айы оңынан туып тұрған Ақмоладан бес жыл университетте бірге оқыған Мұратбек Тоқтағазин телефон соғып, жарым көңілімізді жадыратар жағымды жаңалығын жеткізді. «Егеменнің» екпінді тілшісі ретінде республикаға танымал талантты курстасым бар беделін салып бала-шағаға «бас-көз» боп бес-алты айдан бері үйде бос жатқан маған мәнсапты қызмет тауыпты. Қалалық газеттің бас редакторы Жұмагүл Саухат апайымен уағдаласып үлгеріпті. Тегінде, мені сыртымнан мақтап-мақтап «өткізіп» жіберген сыңайлы. Бұйырса, сол кісінің орынбасары болып қонжия қалмақпын. Енді тек жеделдетіп жетуге тиіспін.
ТАНЫСУ МЕН ТАБЫСУ
Асай-мүсейімді арқалап Арқа жаққа аттанарымда қиырдағы Қызылордадан Бауыржан (онда Омаров осы қала әкімінің орынбасары-тұғын) хабарласып, сәт сапар тіледі. Сөзінің соңында Алатаудың бауырынан Сарыарқаның сауырына алғашқылар сапында қоныс аударған дегдар замандасымыз Дихан Қамзабекұлына мені жақсылап тапсырғанын, жаңа ортаны жатырқамай сіңісіп кетуіме септігін тигізетінін астын сыза айтып, қобалжулы көңілімді демдеп қойды.
Содан алып-ұшып тәуелсіз Қазақстанның туы тігілген Ақмолаға келдік. Көктемнің төбесі көрінгенмен ақ қар, көк мұздың көбесі сөгілмепті.
Академик Әлкей Марғұлан әспеттеген Бытығай қайда? Алдан Смайыл ағамыз жазғандай тарихтың талай сыры таңбаланған Тайтөбе қай тұста? Қасиет қонған Қараөткелі қайсы? Бірін білмейміз.
Әйтеуір, абырой болғанда, айнадай жалтырап, ерімей жатқан ені жалпақ Есіл өзенін көрдік. Әртүрлі әдебиеттерден оқыған өлең жолдары еріксіз еске түсті.
«Есіл тасып барады жардан асып,
Қар жауады жаңбырмен араласып.
Шам сөндіріп барайын деген басым,
Ұйықтап өліп қалыппын, қара басып»,
– демеуші ме еді ел аузындағы ескі жырлардың бірінде.
Жадым жаңылыстырмаса, 1998 жылдың 10 сәуірінде елордалық мәртебе еншілеген «Ақмола ақшамының» (қазіргі «Астана ақшамы») тұсаукесері болды. Оқушылар сарайы салтанатты жиынға қатысушыларға лық толды. Ой, сондағы оқырманның ыстық ықыласы-ай. Ағыл-тегіл тілектерін ақтарды. Біраз базыналарын да білдірді. Желпінген жерлестерінің жүрекжарды қуанышына ортақтасу үшін ат сабылтып Алматыдан жеткен атақты ғалым Тұрсынбек Кәкішев бастаған зиялы қауым өкілдерінің той үстіндегі толғаныстары алқалаған әлеуметті әдемі әсерлерге бөледі.
Айтпақшы, әлгі Бауыржан әйбаттап жарнамалаған Дихан мырзаңызбен осы жолы таныстым. Әріптестеріммен әжік-күжік әңгіме қызығына кірісіп кетсем керек, әлдекімнің арқамнан ақырын қаққанын кештеу аңғардым. Артыма бұрылып қарасам, қарсы алдымда бұрын көрмеген бейтаныс жігіт тұр ақсия күліп. Жаймашуақ жүзінен жан-дүниеңді жадыратар жылылық еседі. Аты-жөнін айтпай-ақ, кім екенін бірден білдім. Екеуміз ескі таныстардай шұрқыраса төс қағыстырып амандастық. Құдайға шүкір, апаш-құпаш айқасқан сол құшағымыз әлі күнге дейін ажыраған жоқ.
АЛАШ АМАНАТЫНА АДАЛДЫҚ
Одан бері, міне, он сегіз жыл зулап өте шығыпты. Баяғыда әкесінің қалпағын киіп ойнаған баланың қалпын байқататын Астанаңыз бүгінде бүкіл дүние жүзіне белгілі әсем шаһарға айналды. Бәріміз елордамен бірге есейдік. Ердің жасы – елудің есігін енді ашқалы отырған етене досымыз Дихан Қамзабекұлы да өмірдегі өз соқпағымен өрге қарай батыл беттеп барады. Үнемі ізденіс үстінде. Ғылым жолында таңдаған төл тақырыбы – Алаш арыстарының әдеби мұраларын ақи-тақи зерттеуден ешқашан айныған емес. Алыс-жақындағы архивтерді ақтарып, қаншама құнды деректерді көзі қарақты көпшіліктің рухани олжасы етті. Мәйекті мақалалар жариялап, мазмұнды-мағыналы кітаптар жазды. Қазақтың қамын ойлап, қарекет қылғандары үшін алды атылып, арты айдалып кеткен ұлт қайраткерлерін ұлықтаудағы ұлағатты істеріне сүйсініп, қалайша таңдай қақпассың. Тұғыры биік тұлғаларымыздың есімін мектептерге, көшелерге бергізуге қомақты үлес қосты.
Елі үшін еңіреп өткен ердің сойы – Смағұл Сәдуақасовтың Мәскеуде сақталған сүйек күлін елге әкелуін екінің бірі бара бермес батырлыққа баласақ, айыпқа бұйырмассыз, ағайын. Сүйектері қайда қалғаны беймәлім боздақтар рухы туған топырағымызға қайта оралғандай сезіндік. Білдей мемлекеттік мекемелердің орындауы оңайға соқпас орасан міндетті жалғыз өзі-ақ атқара салғаны ерлік емей немене?! Қоғамда әжептәуір қозғалыс туғызған бұл сауапты акция қашан аяқталғанша Диханның жүйке жұқартар ұйқысыз түндер мен күлкісіз күндерді бастан кешкенін былайғы жұрт біле бермейді.
Ал, енді мұның Алаш қайраткерлерінің ұрпақтарымен аралас-құраластығы – айтып тауыса алмайтын әңгіме. Ұлтымыздың ұлы перзенттерін ұлықтаған көшелі ұлды қалың көпшілікпен бірге сталиндік қуғын-сүргін құрбандарының балалары мен немере-шөберелері де төбелеріне көтеріп, төредей құрметтейтініне талай куә болдық. Солардың той-томалақтарында томпиып төрдегі жақсы-жайсаңдардың ортасында жамбас мүжіп отырған жампозымызды көргенде жанындағы біздің де жалымыз күдірейіп, мерейіміздің өсіп қалатынын қайтерсің.
Қағаз кемірген Қамзабекұлының қазақ әдебиеттану тарихындағы ойып алар орны туралы жеті ықылымның білімін тауысқан жетелі оқымыстылар орайлы ой толғаса жарасар. Ал, ғалым жолдастарымның қолпашымен қоқиланып бір емес, екі рет кандидаттық диссертация тақырыбын бекіткенмен бел буып қорғамай кеткен мен «қудың» қолынан ондай шаруа келе қоймас. Сондықтан соқталы жерге соқтықпай, жөніме көшейін.
ҚАЗАҒЫН ҰЛЫҚТАҒАН ҚАЙРАТКЕР
Қазіргі қазақ қоғамындағы беделі бес батпан («Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты, «Құрмет» орденінің иегері, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің проректоры және т.т.) абыройлы, ақ жүзді азаматтың айрықша атап өтуге тұрарлық тағы бір еңбегі – оның жаңа елордамыздың мәдени-рухани келбетін қалыптастыруға аянбай атсалысқандығы. Алаш аманатына адалдық танытып, ана тіліміздің айбынын асыруға күш салды. Қазақша мектептер ашуға талпынған бастамашыл топтардың бел ортасынан табылды. Қалалық ономастикалық комиссияның мүшесі ретінде отаршылдықтың оңайшылықпен кетпес белгісіндей әбден орыстанған көше атауларын қазақшалаудың концепциясын жасауға қатысты. Соның арқасында Ақмешіт, Жетісу, Сығанақ, Сауран, Түркістан, Баянауыл, Ордабасы, Оқжетпес секілді аяулы Атамекеніміздің аса қадірлі жер-су аттары Астана төрінен орын алды. Осы жолдар авторының кіндік кесіп, кір жуған Ойтоған ауылы да құтты ордамыздың бір орамы болып орнай қалғанын сәтімен жүзеге асқан сол жобаның жемісі санаймын. Ақылды бастардан шыққан игі идеяның арқасында Ақордалы Астанаға кең-байтақ Қазақстан көтеріле көшіп келгендей керемет күй кешудеміз.
«АСТАНА ЖҰРТЫН АЙНАЛСАМ»
Қарымды қаламгер Дихан Қамзабекұлының «Астана ақшамы» газетінде (әсіресе, санаткер-редактор Амантай Шәріп басқарған тұста) жарық көрген көсемсөздері, ұлт, ұждан, ұрпақ жайлы көзқарасы, ойтұмарлары баспадан жеке жинақ болып шықты. Оқырман оң бағалаған ол кітаптың аты – «Жұрт». Автор бұрынғы-соңғының бәрі қастерлеген бұл киелі ұғымды қалауын тауып қолданған. «Қоныс» есебінде қолданса да көкейге қонымды, тереңірек тебіреніп «халық», «ел», «мемлекет», «отан» мағынасында қарастырса да жанымызға жақын. «Жәкеңнің әңгімелері» айдары аясында топтастырылған миниатюралық дүниелерде толғауы тоқсан тіршіліктің толып жатқан толғақты проблемалары көтеріледі. Қаузалмаған тақырып қалмағандай. Сан алуан ситуациялар сарапталып, тұшымды пікірлер түйінделген. Кейбірін келтіре кетейік. Оқып отырсақ, «Иттің де өз тілі бар» екен. Ал, біздің қайсыбір қандастарымыз өзінің ана тіліне астамси қарайды. «Мұстафа Шоқайдың сүйегі» Германияда жерленгенмен, рухы өзіміздің өлкеде қалықтап жүрген сияқты. Тағдырдың тәлкегімен тарыдай шашыраған қырық миллион «Күрдінің арманы» дербес мемлекет атану көрінеді. Азаттықтың ақ таңы атып, арғы-бергісін тани бастаған халқымызды шатып-бұтып әр нәрсенің басын шалған «Әуесқой тарихшылар» адастыруы әбден мүмкін ғой. Олай болса ондай «білгіштердің» оңды-солды «оттаубайына» неге тосқауыл қоймасқа?!
Әне, көрдіңіз бе, әлеуметшіл, алашшыл һәм қазақшыл Қамзабектің Диханы қаламын қалай-қалай сілтейді?!
«Астана жұртын айналсам». Кітаптың екінші бөліміндегі осындай ортақ «қалпақ» астындағы жазбаларында ол ағынан жарылып, аяғын апыл-тапыл басқан жас елордамыздың еңселене түсуіне қандай қадамдар жасау қажеттігі төңірегіндегі ұтымды ой-ұсыныстарын алға тартады. Кейбір келеңсіз жәйттарға байланысты өзегін өртеген өкініштерін де жасырмайды. Біз бірдеңе білсек, бұл – ұлы мұраттарға ұмтылған ұлысын, ата-бабаларымыз аңсаған, Алла жарылқап енді ғана қол жеткізген Азаттығымыздың айғағындай Астанасын сүйетін, асыл мақсаттарынан айнымас аяулы азаматтың жанайқайы.
Амандық болса, оның ертеңгі нұрлы елорданың өсіп-өркендеуіне еңбек сіңіре береріне сеніміміз мол.
ТЕКТІЛІК ТӨРКІНІ
Ақсақал академиктерімізбен ертерек араласқаннан ба екен, біте қайнасқан осы досымыздың кейде одан бірер иткөйлекті бұрын тоздырған бізден ересектеу көрінетіні бар. Өйткені өзіміздің арамызда өрбіген пікірталастарда жасы кіші болса да бәтуалы сөзді бәріміз осы «баладан» күтеміз. «Қой асығы демеңіз, қолыңа жақса сақа ғой!» Ақылды афоризмге алып-қосарымыз жоқ.
Сыйласа, сырласа жүріп аңғарғаным, Диханның бойындағы бекзаттық қасиет қаршадай кезінен қалыптасқан. Оған «Он бес үй» әулетнамасын оқу барысында көз жеткіздік. Тектілік тезистеріндей тәрбиелік мәні зор естеліктерді сіздің де ет жүрегіңіз елжірей отырып оқырыңызға кепілміз. Атағы аңызбен астасқан Тәңіртаудың етегін, табиғаты тамаша Ақсу-Жабағылы аясындағы, түкті кілемдей түрленген Түлкібастың шұрайлы пұшпағын атажұрт қылған Қамзабек ақсақалдың ақарлы-шақарлы шаңырағы хақында сыр шертетін шежірелі жинақты жаңадан үйленген жастар үлгі-өнеге алар отбасылық оқулыққа теңесек болар еді. Бәсе деймін-ау, жүріс-тұрысынан кіршіксіз кісілік қонған ауылдың баласы екені көрініп тұратын Диханның түбінде тартпай қоймас негізі мықты екен ғой.
Анау жылы мен оның анасын көрдім. Ұмытпасам, Қарағанды жаққа ұзатылған қыздарының құдалығына келді білем. Қуанышқа жайылған дастархан басында жақсы-жақсы сөздер айтты жарықтығым. Елдегі туыстармен телефон арқылы сөйлесіп жатқан келіні Гүлбайраға дауыстап «Пойыздың барар-қайтар билеттерін алдын ала алып қойсын. Өзім сөйттім. Керек уақытында таппай қиналасыңдар» дегені есімде қалып қойыпты. Себебі, баяғы кеңес дәуірінде үш баласын Мәскеуде оқытқан апамның бір ұлы ол кезде облыста үлке-е-ен қызмет істейтін. Біз білетін бүгінгінің ондай болып-толып отырған қолы ұзын кемпірлері (әсіресе Оңтүстікте) кесірді салып билетті үйге алдыртар еді…
Асып-тасудан аулақ Диханның «дишесі» (ата-әженің бауырында өскен ол шешесін осылай атайды) өйтіп өңмеңдемейді. Қашанда қарапайымдылық қағидаларын ұстанады. Адамгершіліктің ала жібін аттамайды.
Осындай өнеге көрген өреннің өз биігінен төмендемесі анық.
Талғат БАТЫРХАН,
