1991 жылы математиктердің дүниежүзілік конгресінде есімдері аталған әлемнің айтулы мың математигінің 30-ға жуығы қазақ болған. Физика-математика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының академигі Мұхтарбай Өтелбаев та солардың бел ортасында болғаны анық еді. Ол дүниежүзілік конгресс бекіткен мыңжылдықтың 7 есебінің бірі – Навье-Стокс теңдеуін шешіп, өзінің кәсіби дәрежесінің биіктігін әлем ғалымдары алдында мойындатқан. Біз таяуда арнайы хабарласып, ғалымды сұхбатқа тартқан едік.
Не біржолата басқа тілге көшу керек,
не технологияның бәріне қазақша енгізу қажет
– Аға, көптен бері өзіңізбен әңгімелессек деп жүр едік. Бірақ, телефоныңыз сөніп тұрды…
– Телефон демекші, сіз мына мәселені жазыңызшы. Шет елдерде қазір «аудармашы» телефондар пайда болған. Мысалы, бір жағынан араб, екінші жағынан француз сөйлесіп жатса, олар әрқайсысы өз тілінде сөйлесе береді, бірақ телефон «жол-жөнекей» аударып, арабқа француздың сөзін араб тілінде, ал французға арабтың сөзін француз тілінде жеткізіп береді. Сол телефонда орыс тілі бар да, қазақ тілі жоқ. Қазір қазақ тілінің жағдайы нашар екенін білесіз, егер біз осындай технологияның бәріне қазақ тілін енгізіп отырмасақ, тіліміздің жағдайы одан әрі нашарлай береді.
Оны министрге айтсаң, «біз үш тілде оқытып жатырмыз» деп шығады. Шетелдіктермен ағылшынша түсінісуге болады деуі мүмкін. Ал ана телефон туралы айтсаң «Ол телефонның сапасы нашар» дейді. Сөйтіп, оған қазақша енгізуге құлық танытпайды. Шын мәнінде ол сылтау. 1972 жылы шахмат ойнайтын бағдарламалар пайда болған. Сол жылы-ақ адам компьютермен шахмат ойнауға мүмкіндік алған. Сонда көбі «компьютер адамды ешқашан жеңе алмайды» дейді. Өйткені ол уақытта бағдарламаның сапасы нашарлау еді. Ол компьютерді тіпті мен де жеңіп алатынмын. Арада жиырма жыл өткенде жаңа бағдарламалар шықты. Жаңа бағдарлама бойынша компьютер дүниежүзілік чемпиондарды да жеңіп тастады. Сол секілді, жаңағы ұялы телефон да болашақта кез келген аудармашыдан жақсы аударатын болады. Кейін әр адам кез келген шетелдің кітабын телефон арқылы еркін оқитын жағдайға жетеді. Сондықтан, қазақтарға не біржолата басқа тілге көшу керек, не жаңағыдай технологияның бәріне қазақ тілін енгізіп, заманнан қалыспай жүруіміз керек. Өйтпесек, мына техника дәуірі бізді жұтып қоюы мүмкін. Біз оларды өз ұлттық мүддеміздің пайдасына асырып қолдануымыз керек. Болмаса, сол техниканың тіліне икемделіп, түбі өзімізді өзіміз құртамыз.
– Парламентте заң қабылдағанда «бюджеттен қосымша шығын қажет етпейді» деген сөз заңның қабылдану ықтималдығын арттырып жатушы еді… Сіз айтып отырған телефонға қазақ тілін енгізу қанша қаражат қажет етуі мүмкін?
– Ол телефонға біз тек қазақша чип орнатып алуымыз керек. Ал қазақша чипті жасау үшін он-он бес адамнан тұратын арнайы жұмыс тобын құрып, бір жыл шамасында жұмыс жүргізсе жеткілікті. Бірақ біздің министрліктердің үштілдіктен басқа ойлайтыны жоқ қой. Бұл телефонға көңіл бөлмейтіні анық. Оларға тек жоғарыдан тапсырма берсе ғана жүзеге асады деп ойлаймын. Біз не жоғары қарап отыратын, не батысқа еліктейтін елміз ғой. Алға дамудың орнына кейін тартып барамыз осылай.
– Сіз өзіңіз шетелдік әріптестеріңізбен байланысып тұрасыз ба?
– Әлбетте.
– Олармен қай тілде сөйлесесіз?
– Нақты ғылыммен айналысатын адам үшін көп тіл білудің аса қажеті жоқ. Мен, мысалы, қытайша білмесем де, қытайдың математигімен сөйлесе беремін. Французбен де, ағылшынмен де сөйлесе аламын. «Мынау мынадай формула», «мынау былай шешіледі» деп көрсету қиын емес қой. Терминдер арқылы түсінісе аламыз. Оның үстіне көптеген материал ағылшын тілінде жазылады да, оны оқу оңай. Мен, мысалы, былай сөйлескенде ағылшын тілін дұрыс қолдана алмаймын, жаңылып қаламын. Ал өз салам бойынша оқығандарымды түсіне беремін.
Кейде ғылымның пайдасынан зияны
көбейіп бара жатыр-ау деп қаламын
– Аға, сіз сұхбаттарыңыздың бірінде жер сілкінісіне математикалық әдістер арқылы алдын ала қалай дайын болу керек деген тақырыпта ізденіп жүргеніңізді айтқан екенсіз. Шешімін таба алдыңыз ба?
– «Мынадай болса жер сілкінеді, мынадай болса жер сілкінбейді деген шешімді ешкім ешқашан да таба алмайды. Ал бірақ та жер сілкінуінің алдын алатын жағдайларды ықтималдығы 90 пайыз болатындай етіп есептеп шығару қиын емес. Ол үшін әлбетте математикалық статистиканы қолдану керек. Бізде жер сілкінісі қанша уақыт аралығында, қандай жағдайларда болып жүр – соның бәрін компьютерге салып, есептеп шығару керек. Ол есептер оп-оңай. Соны шығарғаннан кейін ғана жаңағыдай болжам жасауға болады. Бір ескеретін нәрсе, қазір ауа райына болжам жасайды, ол кейде дәл келмей жатады ғой. Бұл да солай болуы мүмкін.
– Ол неге байланысты?
– Осыдан он немесе он бес жыл бұрын ауа райына жасалған болжам көбіне дәл келетін. Ал қазір болжам бірде орындалып, бірде орындалмайды. Оның себебі, климат өзгеріп бара жатыр. Ауа райында тұрақтылық жоқ. Қазір ғалымдар жер температурасы қызып жатыр деп жатыр ғой. Әрине, әлемнің барлық ғалымдары бірігіп қолға алса, бұл мәселенің де шешімін табуға болар еді. Бірақ әлем елдері бірін- бірі желкелеуге, бірін-бірі түйреп, жаншуға құмар болып тұр ғой. Қазіргідей кете берсе, үлкен империялар әлем халықтарының түбіне жетуі мүмкін. Сонда да қазіргі жағдай бойынша бір есептеп көргенімде мынадай болды: ауа райының орта температурасы бұрынғымен салыстырғанда қазір жарты градусқа көтеріліпті. Егер ол 4 градусқа көтерілсе, сұмдық қиындықтар болайын деп тұр. Қазір жарты градустың өзінде ыстық жерде қатты ыстық, суық жерде өте суық болып жатыр. Ал 4 градусқа көтерілсе, кейбір жерлерде температура 50-60 емес, енді 80-90 градусқа көтеріліп, 80-90 градусқа түсуі мүмкін. Ондай ыстыққа да, суыққа да адам баласы шыдауы неғайбыл. Сондықтан, ол құбылыс ақырзаман тақалды дегенді білдіреді. Ауа райын, табиғатты бүлдіре беруді қоймасақ, сондай жағдайға тап болуымыз мүмкін.
– Жалпы ғылым адамның өмірін жеңілдетуге қызмет ету керек қой.
– Иә, әрине.
– Бірақ Алматыда халық көк түтін ішінде өмір сүріп отыр. Неге біздің ғылым осы Алматының ауасын дұрыстауға қызмет ете алмай келеді?
– Алматының ауасын тазарту мәселесімен баяғыда мен де айналысқан едім. Бірақ ол өте қымбатқа түсетін болды. Сондықтан, бізге тиімді жолдардың бірі – ең алдымен Алматыдағы автокөліктерді азайту. Оған көне қоятын халық болса. Біз әйтпесе Алматының ауасын тазарта алмаймыз. Ал қатты катаклизмалар болмаса, адамдар Алматының осы жағдайында да өмір сүре береді.
Енді ғылым жаңалықтарының бәрі адамзаттың пайдасына шешілуі керек емес пе дегенге келсек, мен де сіз сияқты ойлаймын. Ғылымның жаңалықтарын дұрыс пайдаланса, әлбетте ол адамзатқа пайда келтіреді. Оны бірақ әркім өз мүддесіне пайдалануы мүмкін. Оны орынсыз, қалай болса, солай пайдаланатындар бар. Мұндай жағдайда ғылым жаңалығы адамзатқа зиян келтіреді. Мысалы, ұялы телефондар. Ол қарым-қатынаста өзара байланысты жылдамдатып, ақпарат алуды тездетуге пайдалы болғанымен, болашақта байқап қолданбаса, халықтың денсаулығына елеулі теріс әсер етуі мүмкін. Қазірдің өзінде көзі нашар көретін жастар көбейіп жатыр. Ғылымның болашақта бұдан да көп жаңалықтары болады. Бірақ олардың бәрінің ықпалы екіұшты. Кейде тіпті ғылымның пайдасынан зияны көбейіп бара жатыр-ау деп қаламын. Халықтың саны артқан сайын жердің құнарлылығын құртып жатырмыз. Бір ғана атом бомбасын атап айтуға болады. Ол да ғылымның жемісі емес пе? Олардың бәрі зиян емес пе? Ал қазір алпауыт елдер одан басқа да қарулар ойлап тауып жатыр ғой.
Еліне деген махаббат дарын иесіне үнемі күш береді
– Сіз «дарынды адамның қай-қайсысы да жақсы мағынасында ұлтшыл болып келеді» дейсіз?
– Иә, мен солай ойлаймын. Мысалы, адам ұлтын, ата-бабасын, тегін білмесе, елін сүймесе ол дарынды адам бола алмайды ғой. Кез келген адамға бірдеңеге ұмтылғанда оған өз халқын жақсы көруі, еліне деген махаббаты үздіксіз импульс беріп отырады. Халқына деген махаббат адамды жақсылыққа тартып тұрады. Ал өз халқының тағдырына немқұрайлы қарайтын адам күш-жігерді қайдан алады? Адасып кетеді. Ондай адам өзі де соншалықты бақыт таппайды. Алла тағала адамға қанша ми берсе де, ол өзін ғана ойласа, елін сүйіп еңбекке ұмтылған адамның бақытындай бақытқа жеткізе алмайды.
– Сіз отаншылдық туралы көп айтасыз ғой. Сонда сіздің ойыңызша, дарын, талант және сатқындық бір адамның бойына үйлеспей ме?
– Дарынды адамдар әдетте жақсы адам болады. Олар сатқындыққа бармайды. Өйткені әрқашан да олардың ұстанған бағыты болады. Ал сатқындық деген сұмдық нәрсе ғой. Мысалы, екі адам келісімге келіп, бірдеңе бастап, біреуі екіншісін алдап кетсе, орта жолда қалдырып кетсе, ол да сатқындықтың бір түрі. Ал Отанды сату деген барлық адам баласы ең жек көретін нәрсе. Мысалы, мен қазақтың салтын қадірлемей, балаларын басқа «тілде» тәрбиелеп жүрген адамдарды өте жек көрем. Қазақ пен қазақтың орысша сөйлесіп отырғанын көрсем, ашуым келеді.
– Сіз өзіңіз немерелеріңізбен қазақша сөйлесесіз бе?
– Иә, біз бәріміз қазақша сөйлесеміз.
– Сатқындық дегеннен шығады, сіз ылғи сұхбаттарыңызда «бағдарламаларының не құдіреті барын білмеймін, ылғи орыс мектебін бітіргендер білім алып, маманданып болған соң шетелге тайып кеткісі келіп тұрады» депсіз. Соның сырын іздеп көрмедіңіз бе?
– Оның себебін мен дәл білмеймін. Бірақ орыс мектептерінің көптен бергі дәстүрі бөлек қой деймін. Орыс мектебінде көбінесе орыс тарихын оқытады да, олардың ұғымына қалай да орыс шовинистік көзқарасы астарлай егіледі. Содан болса керек… Мен осы күнге дейін 100-ге жуық аспирант шығардым. Соның ішінде орыс мектебін бітіргендер де, қазақша оқығандар да болды. Сонда байқағаным, орысша оқығандардың арасында ілуде біреу болмаса, көпшілігі халықтың тағдырына мән бермейді, не болса о болсын деп қарайды. Ал қазақ мектебін бітіргендер ұлтжанды болып келеді.
– Жастар арасында патриоттық сезімді арттыру үшін қандай жолдар ұсынар едіңіз?
– Мен өзім бала күнімнен, ертегі, батырлар жырын, термелер тыңдап өстім. Соларға көбірек көңіл бөлу керек. Маған салса, мектептерде патриоттық тәрбиеге көбірек көңіл бөліп, тіпті үзіліс кезінде термелер тыңдату қажет деп ойлаймын. Термелер адам санасына қатты әсер етеді ғой.
– Көп жағдайда терме тыңдауға деген құмарлық адамның жасы ұлғая келе қалыптаспай ма?
– Балаларға ерте жасынан терме, дәстүрлі әндер тыңдату керек. Ол қалай да баланың санасына ықпал етеді. Мен, мысалы, қазақтың көшпелі өмірін көрмесем де, көргендей болып өстім. Өйткені бала күнімнен термелер тыңдадым, батырлар жырын оқыдым.
Өміріңді қайтадан баста десе, осы жолды таңдар едім
– Асқар Жұмаділдаев «ғылымға бір миллионердің баласы келгенін көргем жоқ» депті. Неге? Ғылымға адам тек жетіспеушіліктен бара ма сонда?
– Миллионерлердің балалары көп нәрсеге қолы жетеді, әр нәрседен ләззат алуға мүмкіндігі бар, сондықтан, олар ғылымға, ұзақ ізденісті қажет ететін еңбекке әуестенбейтін шығар. Бірақ профессордың балалары кеңес кезінде ғылымға келетін. Үлкен шенеуніктердің балалары да мүмкіндігі болса ғылымға бет бұратын. Партия қызметкерлері балаларын «ғылымға бар, партиялық қызметтен гөрі ғылым жолы қызықты әрі пайдалы» деп үйрететін. Ал қазір талай адаммен сөйлескенде байқаймын, көбі «аса дарынды болмағаннан кейін ғылымға барып қайтесің» деп, баласына сенбей, бетін қағып отырады. «Заманың түлкі болса, тазы боп шал» деп, балаларын заманға лайық пысықай, билігі бар, ықпалды адамдардың тілін табуға бейім адам болып қалыптасуға үндейтіндер бар. Олар «ана адамдар сияқты көптің тілін тап, бермегенді жұлып же» деп үйретеді.
– Көп жағдайда жастар қандай мамандардың тұрмысы жақсы, соған ұмтылады. Мысалы, сіз есепке жүйрік, ақылды адамсыз. Байлыққа жете алдыңыз ба?
– Менің үй-жайым бар. Айлығым дұрыс. Басқа асқан байлықтың маған керегі не? Өте көп байлығым болса, оны мен тастанды балалар үйіне немесе ғылымға қосар едім. Байлықты дамытып, халықтың пайдасына асырмағаннан кейін ол байлық емес, менің ұғымымда, жәй бірдеңе. Бірақ сіздің айтып отырғаныңыз да дұрыс, ғалымдарды тұрмысы нашар болса, ақшасы аз адамдарды менсінбейтіндер балаларына «ғылымға барып қайтесің» деп отырады ғой.
– Есепшіл, есепке жүйрік болу адамға қаншалық керек? Математик болудың жеке өмірде адамға қандай пайдасы тиеді?
– Есепке өте жүйрік болмаса да, адамның логикасы мықты болуы керек. Логикасы мықты адам өмірде қор болмайды, бостан босқа алданбайды. Ал қанша есепке жүйрік болса да, кейбір профессор, ғалымдар біреулерге алданып қалып жатады. Жалпы адамның есепке жүйріктігі – оның ақылдылығы ғой. Адам ешқашан есепке жүйріктіктен зиян шекпейді. Мысалы, мектепте математиканы жақсы оқыған балалар басқа пәндерден де сүрінбейтіні анық. Ондайлар кез келген сабақты жақсы алып кетеді.
– Сіз ғалымдармен көп араласасыз ғой. Жеке тұрмыста жақсы өмір сүру үшін қандай ғалым болу керек? Физик болғанның пайдасы көп пе? Философ, әлде психолог мамандығы жөн бе? Жоқ болмаса, математик болған жақсы ма?
– Жақсы өмір сүру дегеннің өзін әркім әрқалай түсінеді ғой. Мен, мысалы, ақшам өте көп болмаса да, өзімше жақсы өмір сүріп жүрмін деп ойлаймын. Өмірімді қайтадан баста десе де, дәл осы жолға түсер едім. Бала кезімде менің инженерлік қабілетім күшті еді. Бір жаңа нәрселер ойлап тауып жүретінмін. Бірақ мамандық таңдағанда Қазақстан жағдайында инженер болсам, ойымдағы нәрсенің бәрін іске асыра алмайтынымды түсіндім.
– Неге?
– Өйткені мен мәшине ойлап тапсам, оны жасап, құрастырып шығу үшін көп жүгіру керек, шығындану керек. Ал математик болсам, өзім отырып есеп шығара беремін және тез жариялай аламын деп ойладым.
– Математиктер неше жасқа дейін есеп шығара алады?
– Никольский деген ғалым 107 жас өмір сүрді. 107-ге дейін есеп шығара берді. Адам бір кәсіпті бүге-шігесіне дейін игеріп алса, жадын өмір бойы сонымен толтырады. Кәсіби жады қалыптасқан адамның қабілеті өзімен бірге өледі. Математиктер де машина қағып немесе басқа да оқыс жағдай болып қалмаса, өмір бойы есеп шығарып өтеді. Бірақ жаңа бағыт іздеу қиын болуы мүмкін. Бұрынғы дағдыланып қалған бағытын дамытуға қабілеті өмірінің соңына дейін жетеді. Сондықтан, шахтерлердің зейнет жасын 63 деп белгілесе де, ғалымдардың 70-80-ге дейін жұмыс істеуіне мүмкіндік бере беру керек. Себебі, олар қабілетін жоғалтпайды. Кейбір ғалымдарды үңгірге апарып қамап қойсаң да, есебін шығарып отыра береді. Ақша төле, төлеме – бәрібір. Ондай ғалымдар көп. Соларға жағдай жасап қойса, елге көп нәрсе берер еді.
– «Ондай ғалымдар көп» деп қалдыңыз. Сондай ғалымдарды біз мемлекет игілігіне толық пайдалана алып отырмыз ба?
– Біраз пайдаланып жатырмыз ғой. Мысалы, мені де пайдаланып жатыр. Бірақ дәл ойдағыдай емес. Әркімге қабілетіне қарай міндет беру керек.
Қазіргі басты міндетіміз – халық санын өсіру
– Қазақстан қазіргі кезде 80 миллион адамды асырай алады деп жазыпсыз. Шынымен біздің елге азық-түлік тапшылығы туады деген қауіп жоқ па?
– Қазақстанда климат өзгеріп кетпесе, қазір кемі 80 миллион халықты асырауға шамамыз келеді. Ал дәл қазіргі 18 миллион халықты жалғыз Алматы облысы не Түркістан облысы асырай алады. Сондықтан, біздің қазіргі ең басты проблемаларымыздың бірі – демографияны өсіру. Неге десеңіз, жеріміздің көбі босап қалып жатыр. Қаладағы қазақ саны өссе де, ауыл аңырап бос жатыр. Оған ертең басқа біреудің көзі түспесіне кім кепіл? «Природа не любит пустыни» деген бар. Ол рас. Бізге ауыл шаруашылығына көбірек көңіл бөліп, ауылды толтыру керек. Мысалы, дамыған орталықтарда салынып жатқан ғимараттардың біреуінің ақшасын алып, қаңырап қалып жатқан аймақтардан бір жақсы аудан құрып, ел қондыруға болады.
– Қазақ балалары нақты ғылымдарға бейім дегенді жиі айтасыз. Оларды ынталандыру үшін қандай жолдар ұсынар едіңіз?
– Мен бұрын мектепте мұғалім болғанмын, сондықтан қазір де мектепке жиі барып тұрам. Сонда байқайтыным, қазақ сыныптарында 20 бала отырса, соның кем дегенде төрт-бесеуі математикаға бейім, болашақта менен аспаса кем түспейтін математик болуға қабілеті бар. Дарынды балалар өте көп. Бірақ 9-10 сыныпқа келгенде жаңағы балалар математикаға суып қалатынын байқаймын. Себебі, мұғалімдер сабаққа қызықтыра алмайды. Оларға «сен мынадай мықты маман боласың, сен халқыңа керексің», «сен осындай болуың керек» деп арқасынан қағып, мақтап, ынталандырып, жігерлендіріп отыру керек. Оларға басқаша тамақ беріп, басқаша бағудың қажеті жоқ. Тек оларды танып, қанаттандырып, елге керек азамат қылып өсіруді ойласақ, жетіп жатыр.
Әңгімелескен
Нәзира БАЙЫРБЕК
