Qazaqtyŋ bırtuar ǧūlama ǧalymy, akademik Älkei Marǧūlannyŋ «Qazaq älemı» kıtabynda tuǧan el men jerdıŋ tarihi, mädeni, etnografiialyq asyl mūralary zerdeden ötkızılgen. Būl – ruhani älemnıŋ tek bır ūltqa tän estetikalyq, äleumettık, taipalyq, dünietanymdyq aişyqtary. Akademiktıŋ kölemdı ǧylymi monografiialyq eŋbegı «Beǧazy-Dändıbai mädenietınıŋ eskertkışterı» atty kıtabynda da ūly keŋıstık, evraziialyq keŋ alqap surettelgen. Kaspii teŋızınen Altai tauyna deiın kösılgen Qypşaq dalasy, köşpelı qūbylystyŋ tal besıgı bolatyn.
«Qazaq älemınıŋ» alǧaşqy bölımı «Börı totemdı petroglifter. Şapyraşty ruynyŋ totemı» dep atalynady. Önerdıŋ şyǧu tegı turaly konsepsiianyŋ bıreuı elıkteuşılıkke negızdelgen. Äuelgı jabaiy adam ainalasyndaǧy mol tabiǧat qūbylystarynan, jaratylystyŋ tylsym qūpiiasynan seskenıp, aŋ men qūsqa, jan-januardyŋ tırşılık yrǧaǧyna elıktegen. Adam jaratuşy Qūdaiyn ızdegen, tūttai jalaŋaş, balǧyn şaǧynda qūdaiyna qūlşylyq qyludy tüisıngen. Ǧylymnan dın emes, dınnen ǧylym şyqqan qaiyrly qūbylys. Adam bar jerde öner şyqty. Önerdıŋ eŋ köne eskertkışterıne eŋ aldymen jartasqa salynǧan suretter men tasqa qaşalǧan syzba-nobailar jatsa kerek. Älkei Marǧūlan kıtabynyŋ alǧaşqy jolyn osy maǧlūmattan bastaidy.
Petroglif – ǧylymi termin, arheologtardyŋ enşısıne tigen. Petro (petra) grekşe tas degen söz, glyphe – oiu, oima, beder. Adam ejelden tasqa qūmar. Közın taspen aşqan, tas onyŋ künkörısındegı eŋ qajet qūraly boldy. Örkeniettıŋ qat-qabat, qatpar-qatpar qoinaularynda, arheologiialyq qazba derekterınde mol ūşyrysatyn aiǧaq būl. Är tastyŋ qūny men qasietı jeke-dara, kädımgı qymbat baǧaly tastar – közdıŋ qūrty ǧana emes, qoǧam jylnamasy, mädenietı, damuynyŋ körınısı.
Jartasty kez kelgen qaraqşy, oljaqor qanşa sūqtansa da köterıp äkete almaidy. Onyŋ baǧa jetpes osy qasietın äuelgı suretşıler süiıp taŋdaǧany şübä tudyrmaidy. Petroglifter – tasqa tıl bıtıru. Söitıp, tas adamzat üşın körkemdık, berıktık belgısı bolyp körındı. Tasta tamyr joq, bıraq oǧan öner aralassa, ūzaq ǧūmyr bar. Tabiǧi mūrajai, aspan astyndaǧy galereia. Qūdaidyŋ qūdıretımen bölşekten bütın qūralǧandyqtan, ölgen soŋ süiekterı ügılıp, topyraq bolyp ketken, tūqymy saqtalmaǧan ejelgı aŋdardyŋ tırı beinesı tasta saqtalǧan. Tas ta su siiaqty aqparat saqtauşy.
Şyŋ, qūz, jartastaǧy suretter, petroglifter – üdere köşken tūrlausyz ǧasyrdyŋ keruen köşınen, jaratylystyŋ ürker şoǧyryndai auǧan aumaly-tökpelı mäŋgı aǧymynan, köktegı būlttardai kezbe däuırler men uaqyt atty filosofiialyq dereksız dünienı derektı hronikaǧa ainaldyrǧan qūdırettıŋ tegeurınıne tötep bere alar önerdıŋ bır türı. Ǧalym sol suretterden öz halqynyŋ ötkenın körgısı bar, jūmbaǧyn şeşuge talpynady. Ol tek ǧylymi tūrǧydan saralap köruge ǧana ūmtylmaidy, öz zertteuınen orasan zor läzzat alady. Būl süiınış kıtaptyŋ alǧaşqy betınen-aq aiqyn sezılgendıkten oqyrmanyn baurap alady.
Romantikalyq dünietanudyŋ bastauynda osy bır mäŋgılık suretkerlık tūr.Sonymen ejelgı suretşılerdıŋ qazırgı tehnikalyq zamandaǧy suretşılerden basty aiyrmaşylyǧy ärı artyqşylyǧy sonda: olar aşyq aspan astynda suret saldy, ūly tabiǧat – ana besıgınde terbeldı. Täŋırge būrynǧylar bır taban jaqyn boldy. Baǧzy şeberlerdıŋ şeberhanasy, molbertı, türlı-tüstı boiauy, qylqalamy bolǧan joq. Olardyŋ keskındegen suretterı köbınese flora emes, faunaǧa qatysty.
Jartasqa taŋba saluda graviurany qoldandy. «Graviura» – orys tılıne berık ornaǧan söz, fransuz tılınen engen. Bırneşe maǧynany beredı, negızgısı – grafikanyŋ bır türı, oiulau, bederleu, qaşau, bädızdeu arqyly jüzege asyrylady. Ol ejelgı däuırlerde aǧaş qabyǧy, jaqpar tas, jartas betıne oiylǧan suret.
Alǧaşqy qauymdyq qūrylysta aŋşylyq asyrady. Jer betındegı tırı organizmder damuynyŋ eŋ joǧary satysyna köterılgen, eŋbek qūraldaryn jasap, ony qajetıne jarata bılgen adamzat qoǧamy üşın tarihi jäne evoliusiialyq damudyŋ özegınde aŋşylyq jatyr. Aŋşylyq pen aŋdau degen ekı sözdıŋ tübırı bır, omonim. Aŋdau – adamzattyŋ obektivtık dünienı tanu jüiesı, ainalasyndaǧy naqty qūbylysty döp qabyldai alu.
Kök kümbez astynda, kün raiynyŋ ystyq-suyǧynda, jel-jaŋbyrǧa qalqan joq, ai men kün nūryna şomylyp, keudesın şyǧarmaşylyq quat kernegen, adami biık ruh şeberlendırgen tūŋǧyş suretşılerdıŋ küştı qolymen jartas betterı qaşaldy. Mūnyŋ qasynda üŋgırdegı suretterdı körkem şeberhanaǧa laiyqtai saluǧa äbden bolar ma edı. Avtordy tebırentken, zertteuşılık ısıne säule qūiǧan, qiial-ǧajaiyp düniesın söndırmeitın bır körkem qasiet – ömır oza beredı, ūrpaq jalǧasyp auysa beredı, al jartastaǧy petroglifter aqyrzamanǧa deiın mäŋgılıkke talasqandai myzǧymai tūra beredı.
V dalnih severnyh tumanah
Est ugriumaia skala.
Na bezbrejnyh okeanah
Chudnyi lik svoi voznesla.
Aleksandr Bloktyŋ «Chernaia deva» atty öleŋındegı tylsym jartas beinesın eŋ alǧaş jabaiy aŋ terısın jamylǧan suretşıler aŋdai bılgenı kümänsız.
Älkei Haqanūly Marǧūlan jartastaǧy suretter qazaq halqyna tän qūbylys emes, bükıl älemi qūbylys ekenın aita kele, petroglifter Qazaqstannyŋ küllı mekenderınde jiı ūşyrasa beretınıne män beredı. Olardyŋ barşasynda derlık januarlardyŋ beinesı jiı bederlengen. Aŋ qaǧu körınısterı, süt qorektı aŋdardy aulau mol, al jyrtqyş aŋdardy aulau tym sirek kezdesedı eken.
Aiu men üŋgır arystandy aulauǧa ejelgı aŋşylardyŋ qūlqy soqpaǧan, al küştıden yǧysqan. Olar, negızınen, bizon, siyrdyŋ taǧy türı, jabaiy jylqylar, aşa tūiaqty aŋdar, qūlandar…
Avtor jelmaia turaly aŋyzdar, mifologiialyq siujetterge qūrylǧan örnekter, äsırese, januarlar düniesınıŋ köptıgın erekşe atap ötedı. Zertteuşılerdıŋ köpşılıgı jartastaǧy beineler siqyrly, keremet, dıni ǧūryp, magiialyq soqyr nanymǧa negızdelgen dep esepteidı. Suretterdıŋ erekşe maŋyzy bolǧan, būl qūbylys paleolit (süiektı) däuırınen orta ǧasyrlarǧa şeiın jalǧasqan. Petroglifter – belgıler men nyşandar, aiandar men batalar, ömır men ölımnıŋ aşyq kıtaby, tastaǧy jyr, kün astyndaǧy darhan, sūmdyq joiqyn küştı kıtaby. Petroglifter – beineleu önerınıŋ şyǧu tegı, negızı.
Älkei Marǧūlan mūnyŋ künge tabynǧan, pūtqa tabynǧan, tabiǧat qūbylystaryn baqqan erkın, azat, ejelgı alyptardai küştı, beimälım suretşılerdıŋ taŋǧajaiyp qoltaŋbasy ekenın daralap körsetedı. Mūnyŋ astarynda ömırdı tolyq sezınu, ekologiialyq apattardan ada mynau äppaq dünienı ūlyqtau, öz kökıregıne oidy tau-tasqa köşırıp bädızdeu, ruhani keŋıstıkke ǧaryştyq quatpen atoilai attanǧan metafizikalyq stihiialyq qūbylysty aŋdatu jatyr. Jartas betındegı tylsym taŋbalarda mifologiia men jivopis bırtūtas qūiylady.
Däl osy qūbylys jaryq düniege jaŋa tuǧan ärbır jas närestenıŋ boiynda bar. Adamzat qanynda bar qasiet: kez kelgen säbi beisana türde älgı ejelgı ata-babasy jartas betıne salǧan beinelerden aumaityn suret sala beredı jäne sala bermek. Jas balanyŋ beimaǧlūm şimailarynan sonau asyl mūranyŋ nobaiy tüzılıp tūratyndai baiqalady, adam balasynyŋ jūmyr basy köktegı kündei döp-döŋgelek, közderı jūldyzdai, aiaqtary özen jaǧasyna ösken sämbı taldyŋ būtaǧy siiaqty, säbi kökıregınde kök pen jer atributtary tegıs. Petroglifterdıŋ maŋyzy örkeniettıŋ şahary älı alys, bıraq qozǧalys, älemdık baian, ūly ädebiet sol jartasqa tüsken qūlandar men turlardyŋ, aŋşylar men baqsylardyŋ beinesınen bastalsa kerek.
Sol sebepten be, Älkei Marǧūlannyŋ aty-jönı belgısız köne dünie suretşılerıne qūrmetı men taǧzymy erekşe. Önerdıŋ bır kielı qasietı – iesı joǧalsa da mazmūny men mänın, filosofiialyq qūnaryn eşqaşan joǧaltpaityndyǧy. Akademik Marǧūlan esımı belgısız ejelgı suretkerlerdıŋ tau jynystarynyŋ erekşelıkterın öte jaqsy bılgenın mälımdei kele, ǧylymi tūjyrym jasaidy. Graviura salynǧan materialdar märmär tas (granit), taqtas tas, qūmdaq, diorit, jyltyraq fillit tärızdı tau jynystary eken. Jäne salu ädısı üş türlı: taŋbaly, iaǧni, nüktelerdı qualai soǧyp ısteu, syzyp alu, jartastaǧy keskındeme. Älkei Marǧūlan XX ǧ. 40 jyldarynan bastap arheologiialyq zertteu jūmystarynyŋ osy salasyn meŋgergen. Qazaqstannyŋ küllı aimaǧynan derlık tabylǧan jartastaǧy beinelerdı ol ūly qazynaǧa balaidy, onyŋ siujettık qūndylyǧynyŋ teŋdesı joq. Künge tabynuşylyq salty, baqsylyq, qūrbandyq şalu, aŋşylyq, aŋ aulau sätı, astraldy mifter, jeztyrnaq, t.b. beine tastan tabylady. Sondai-aq, köne grek mifterınen älemge äigılı kentavr beinesı eŋ alǧaş türkılerden şyqqanyn däleldeitın bır jaitty Älkei Marǧūlan keltırgen. Ortalyq Qazaqstannan tabylǧan döŋgelek medalonnyŋ bır jaq betınde kök börı, ekınşı betınde adam-jylqy kentavrdyŋ sadaq tartqan müsını beinelengen.Būl köne qypşaqtardyŋ VI-IX ǧasyrlardaǧy qoltaŋbasy körınedı. «Oǧyznamada» börı – jol bastauşy, börını türkıler kie sanaidy. Jazuşy Marat Qabanbaevtyŋ «Kentavr» atty roman jazyp, eren poetikalyq obrazǧa qūmartqany aian. Kentavr – dalalyq stihiia, qanda bar närse qūrymaidy, ruhymen bauraidy. Ejelgı orys aŋyzdarynda qūdaiy körşısı dalalyqtardan qaryzǧa alynǧan Kitovras (grektıŋ «Kentavr» sözınıŋ būrmalanǧan türı) jäne Polkan esımdı batyr kentavrlar bar.
Jaŋa dünie tarihy euraziialyq saltattylardyŋ batysqa joryǧy, doŋǧalaqty at-arba qoldanysqa enuı, atqa temırden auyzdyq salynyp, üzeŋgı taǧyluynan bastalǧan dep mälımdeidı ǧylym. Türkılık dünietanymda sol qozǧalys, sol belgı jartas arqyly mäŋgıge qalǧan.
Älkei Marǧūlannyŋ «Qazaq älemı» atty kıtabynyŋ erekşe qūndy tūsy – toponimikalyq ataular. Jer-su attarynyŋ bütın bır jüiesı, ūlttyq dünietanym sipaty, özındık töl sözderdıŋ tūtas bır qory bolǧandyqtan, bır asyl qazyna tärızdı: Ūlytau, Qaratau, Hantau, Betpaqdala, Būlandy, Bıleulı, Sarysu, Baianauyl, Qarqaraly, Balqaş, Şyŋǧystau, Altai, Tarbaǧatai, Maŋǧyşlaq.
Bızdıŋ baitaq jerımız – eldık qazynamyz, ata-babadan qalǧan tırşılık ortamyz. Avtor ruhani qūndylyqtardy ūlyqtaidy. Äsırese, qola däuırınıŋ jartastaǧy beinelerı köbırek taralǧan. Qūz-jartasqa örnek salu körkemdık kökjiegı este joq eskı zamandar saltanatyn közge elestetedı, al ūrpaq üşın mūnyŋ orasan zor maŋyzy bar. Ǧūlama ǧalym jartastaǧy körkem beinelerdıŋ maŋyzy adam özın tabiǧatpen bırtūtas sezınuınde jatyr dep tūjyrymdaidy. Būl – oilaudyŋ totemdık stilı, arhitip. Äuelgısı miftık sana, epos keiınırek tudy. Sondyqtan, adamzat eposta özın tabiǧattan böle jaryp alady.
Taipalyq ömırdegı eŋ basty atributtardy tarihtyŋ keiıngı kezeŋderınde de ejelgı babalar beinelei bılgen. Ūly jüz şapyraşty ruynyŋ totemı – kök börı. «Totem» sözı odjibve tılınde «onyŋ ruy» degen ūǧym. Adamnyŋ şyǧu tegınde zooantropomorftyq totemnıŋ eleulı rölı bar. Mūny köptegen halyqtardyŋ nanymdary aiǧaqtaidy. Qyrǧyzdardyŋ Būǧy-Ana, Müiızdı ene degenı būǧy totemı. Kök börı monǧol-türkı halyqtarynda ǧana kezdespeidı. Etnogenetikalyq mif Rim qalasynyŋ negızın salǧan Romul men Rem atty aǧaiyndy ekı jıgıttı sütımen asyrap saqtaǧan qasqyr ana turaly mifınen tabylady.
Türkı qaǧanaty tularynda kök börı bolǧan, oǧan bailanysty nanym qazaqtar arasynda saqtalǧan. Ǧalym tarihi eŋbekterden kezdesetın derekterdı öz jinaǧynda keltırıp otyrady. Ǧūndar zamanyndaǧy naizaly atty jauyngerler tularynda kök börı basy bederlengen. Totemge bailanysty mälımetterdı avtor aqyndardyŋ äigılı öleŋ-jyrlarymen körkeitıp, zoraityp, süiıp jazǧan. Jusan men qymyzdyq isı aŋqyǧan ūşy-qiyry körınbeitın, şauyp kele jatqan saltatty alystan būldyrap kentavr bolyp eles beretın daŋǧaiyr keŋ dalamyzdaǧy sarmat-skif-saq qorǧandary älemdık arheologiia üşın teŋdesı joq qūndylyqtar qataryna jatady. Mūnyŋ tarihi maŋyzy men romantikasyn äigılı türkıtanuşy ǧalym L.N.Gumilevten bastap «Jartastaǧy örnekter», «Qazaqstannyŋ paleolit däuırınıŋ geohronologiiasy» atty zertteu kıtaptaryn jazǧan Alan Medoevke deiın laiyqty baǧalaǧan edı. Älkei Marǧūlan osy bır sirek, sony taqyrypty naqty, qysqa tüiındei kele ejelgı adamzattyŋ özın aŋǧa tuys tartuy ärı haiuanattardyŋ belgılı bır türın kie dep sanauy tabiǧattan bölınbei, bırtūtas jaratyluynan deidı. Mūndai közqaras negızınde şynaiy gumanizm men asqan küştı ruhani süiıspenşılık jatyr. Taŋbaly tastardy mūraǧa qaldyrǧan totemdık sananyŋ adamdary sol bır anaiy qalpynda-aq qazırgı tehnogendık zaman adamdarynan görı täŋırşıldıkke qozyköş jer taqau tūrǧany kümänsız.
Jinaqtyŋ ekınşı tarauy – «Betpaqdala şölı arqyly ötken ejelgı keruen joldary» dep atalady.
Bızdıŋ ūlttyŋ dünietanymynda jol – baqytqa parapar ūǧym. Baq pen jol funksiiasy ūqsas, tüptep kelse, tırşılıktıŋ özı – qozǧalys.
«Irkıt şapqan bai», «Barar jerıŋ Balqan tau, ol da bızdıŋ barǧan tau», «Qazyǧūrttyŋ basynda keme qalǧan, ol äulie bolmasa nege qalǧan», «Ūlyn Ūrymǧa, qyzyn Qyrymǧa» degen naqyl sözder jihankezdık äuelden qazaq qanyna sıŋgenın, talai aişylyq alys jerlerdı ata-babasynyŋ tabany basqanyn ūlyqtap, ūlaǧattap ketkenın bıldıredı. Būl taraudyŋ basty bır erekşelıgı – toponimdık ataular tym jiı ūşyrasady. Älkei Haqanūlynyŋ būl jazbalaryn öte mūqiiat jasalǧan jol sapar kartasy, iaǧni, kartografiialyq mälımetter qory deuge äbden bolady. Köne Troia qazbalaryn arheolog Şliman Gomerdıŋ eposynda surettelgen marşrut arqyly ızdep tapqan. Däl osy Betpaqdala kartasyna süienıp, ertedegı keruen joldaryn qaita jaŋǧyrtyp jürıp ötuge mümkındık bar. Asa döp, naqty, tiianaqty türde jer-su attaryn tegıs jazyp otyrǧan ǧalymnyŋ eŋbegınen sol däuırdıŋ bet-bederı köz aldyŋyzda oinap şyǧady. Özge halyqty kım bılsın, al jer attaryn qoiuǧa kelgende jer jüzınde qazaqqa jeter zerek halyq joqtyŋ qasy.
Kıtaptaǧy jer attary men ertegı qabysyp, bıte qainasyp, bır qauyzdan jarylyp, bır arnada toǧysyp, qūlaqqa jyrdai äuezdı şalynady. Künbatys pen künşyǧysty jalǧaǧan ūly Jıbek jolynyŋ sözben salynǧan kartasy būl. Maŋ dalada şökken tüielerdei artta qalǧan jüzjyldyqtarda būl joldarmen sansyz keruender ötken. Sonyŋ ışınde Qarqaraly joly – Betpaqdalany qiyp ötetın eŋ ūzaq jol, Saryarqa men Ertıs aŋǧaryn oŋtüstıktegı kenttermen, Jetısu ölkesımen jalǧaǧan jalǧyz küretamyr ıspettı. Mūnyŋ eŋ keremetı taqyr, şöldı ūly dalada adaspai, tura baǧdar taba alǧan köregendık pen zerdede, eptılıkte jatyr. Öitkenı, ärbır 25-30 şaqyrym saiyn jer astyndaǧy sulardyŋ közı tabylyp otyrǧan. Betpaq atalsa da, qazaq halqyn joŋǧar basqynşylyǧy üdegen «aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlamada» saqtap qalyp otyrǧan.
Sonymen qatar, avtordyŋ nazarynan taipalyq jer syzyǧy qalys qalmai, aiqyn syzylady. Būl – ataqonys, köşpelılık şamşyraǧy.
Qazaqi jer-su ataulary Sorbūlaq sortaŋy men Jidelı qūdyq şatqaly degende ǧūlama ǧalymnyŋ folklordy tereŋ bılgen jadynan, jazu stilınen ertegılık saryn taŋǧy samaldai esıp qoia beredı. «Sorqūdyqtyŋ basyna sorǧa bola qondy äkem» dep zarlaǧan jyr üzıgı oralyp, qazaq sanasyna sütpen sıŋgen älem qalqyp şyǧady. Söitıp, şöl kezgen ǧūlama, Älkei aǧa «Ertöstıktegı» joǧalǧan 8 aǧasyn ızdegen kenje ūl tärızdı ruhani joqşy, jol bastauşyǧa ainalady, tūlǧasy zoraiyp ösedı.
Jidelı atauy Alpamysty, epos quatyn eske salary anyq. Toponimderden Zataevichtıŋ «Qazaq dalasy än salyp tūrǧandai» degen poetikalyq simvolikasyn tabar edık. Qazaqtyŋ aqyndyq qasietı är ataudan körınedı. Jer men köktegı beder-belgını jyrdai körıp, öleŋ aŋqyǧan äsem beinege ainaldyryp jıbere alar sözınıŋ qūdıretınde. Qūlanötpes – özen atauy. Barsakelmes araly – tūnǧan mistika, bolymsyz etıstıkten zat esımdı balqytyp qūiyp şyǧarǧan qazaqtyŋ miftık, epostyq sony jady.
Älkei Marǧūlan qalamy osynyŋ bärın qaǧys qaldyrmai baiandaidy, Qydyr baba, Qorqyt baba, Asan Qaiǧydai, şejıreşıl şaldai küi keşedı, qyzǧyştai qoridy. Jolai jūldyzdar arqyly, Jetıqaraqşyny megzep, şöl dala üşın közdıŋ qaraşyǧyndai qūdyqtar men bastau-būlaqtar arqyly jürıp ötken san keruen Qūmtöbeler, şūŋqyrlardan asyp, jazyqqa qūlaidy, jer şūraiy Jetısuǧa taban tıreidı. Sonymen avtor qazaq dalasyn köktei ötken keruen joldaryn surettegen qysqaşa şoluy geografiialyq qūndylyq bolyp tabylady. Onda qazaq tarihyna, ölketanuǧa qatysty bıraz derekter de bar. Osy tektes mūqiiat kartografiia Qanyş Sätpaev syndy älemdık därejedegı ūly ǧalymnyŋ ken-zertteu ǧylymynda da bolǧanyn aitpai-aq bılemız.
Älkei Marǧūlan jazbalarynyŋ tılı jeŋıl, tūmandy, būldyr eşteŋesı joq. Sonymen qatar, ǧalym etnografiialyq salt-dästürge bailanysty köp jaittarǧa erekşe üŋıledı. Mysaly, köşpelı qazaqtarǧa tän jol jüru erejesınıŋ bırı üdere köşu dep atalady eken. Būl evraziialyq qoŋyrjai endıktegı mol dalanyŋ aua raiyna, tabiǧat syrlary men künnıŋ ystyq-suyǧyna sai eŋ ūtymdy jaqtaryn esepke alyp baryp ısteidı. Qiiamet şöldı aman-esen kesıp ötu – teŋdessız erlık. Özın eŋ taŋdauly halyqpyz dep jahanǧa jar salǧan jebıreiler Mysyrdan, perǧauyn qūldyǧynan qaşqanda şölden şyǧa almai qyryq jyl adasyp jürdı dep äpsana jasauy beker emes.
Ǧalymnyŋ aituynşa, Betpaqdalanyŋ eŋ auyr jerı Şolaqkespeden Kendırlıkke deiın marşrut eken. Sarysu saǧasynan Balqaş kölıne deiın 75 myŋ şaqyrymdy oraityn zor keŋıstık nege «betpaq» atalǧan? Köktemde arnasy suǧa tolyp, jazda qūrǧap qalatyn özenderı men tūzdy kölderdı bar, jazy qūrǧaq. Onyŋ oily-qyrly, adyrly tūstarynda jerdıŋ jaryǧynan şyǧyp jatqan būlaqtary köp emes pe edı?! Qazaqtyŋ jady körkemdıgıne tıl jetpeidı, Myrzaşöl degen oksiumoron atau özge qai halyqtyŋ leksikasynan kezdese qoiar deisız.
Būl bölımde avtor tarihi derekterden ǧörı, etnografiia, mentalitetke laiyq ūǧymdardy erekşe den qoia suretteuı küştı.
Üşınşı bölım – «Qazaqstannyŋ epigrafiialyq eskertkışterınıŋ maŋyzy turaly» dep atalady. Syrdariia özenınıŋ köne atauy «Ūlyq ene» eken. Qazaq rularynyŋ ertede egınşılıktı täp-täuır igergenı naqty körsetıledı. Būl ölkede jer suǧaratyn kanaldar bolǧany turaly avtor batyl mälımdep, ejelgı qazaq tek mal şaruaşylyǧymen ainalysqan degen evrosentristık közqarasty būzady.
Al köne eskertkıştegı qūlpytastardaǧy jazular orhon jazularymen qaşalǧan. Aŋyzdar, jazbaşa, auyzşa jetken mätınnen bölek qazaqtardyŋ ejelgı tarihyn qabır basyndaǧy jazular arqyly qalpyna keltıruge bolady dep mälımdeidı avtor. Mūnda qazaqqa tän äruaq kultı men jetı atasyn sanau ǧūrpy bar.
Molasy jas şoqynyŋ qorymynda,
Bel asar jürgınşınıŋ joly mūnda.
Kök tasqa basyndaǧy aişyqtalǧan,
Jetpeitın söz jazylǧan joly onǧa.
Beiımbet Mailin prozasynda osylai jazdy. Eskertkışter «qūlpytas», «köktas» atalǧan. Jarasqan Äbdıraşev jyr jinaǧyn «Qūlpytas» atady. Būl bölımde qazaq ūlty Qazan töŋkerısıne deiın hat tanymaǧan, sauatsyz kün keşken tärızdı üstem, kemsıtuşılık közqarastardy Älkei Marǧūlan joqqa şyǧarady. Ol közımen körgen 800-ge tarta eskı qoljazbanyŋ eŋ könesı XVI ǧasyrda tuǧan, al qūlpytastarda ölgen adamnyŋ qysqaşa ömırbaiany, jetı atasy, rulyq taŋbasy bolady. Mūndaǧy toponimika da män bererlık. Jer tarihy – el tarihy. Joŋǧarlarmen soǧys körınısı – Naimanqaşqan atty tau sılemı. Eŋırekei (eŋırep jylaǧan jer) – 12-13 ǧasyrlardaǧy monǧol şapqynşylyǧynyŋ belgısı. Sarysu jaǧasyndaǧy Tamǧaly tas degen jer – qazaq etnosynyŋ bırıkken, toptasqan jerı. Epigrafiialyq eskertkışterdıŋ mänı zor. Ol imperiialyq piǧyldardan qorǧaidy. Ol halqymyzdyŋ mädeni asyl mūrasy. Onyŋ astarynda ǧalamat bır tūspal men qūdıret-küş tūnyp jatyr.
Ä.Marǧūlan jinaǧynyŋ soŋǧy ekı tarauy – «Qaŋly taipasynyŋ şyǧu tegı», «Qazaqtyŋ kiız üiı jäne onyŋ jabdyq-jasaulary». Avtor «qaŋly» sözınıŋ törkını «arba» degen söz deidı.
Ejelgı petroglifterden tabylǧan doŋǧalaqty arba köşıp-qonuǧa, joryqqa arnalǧan. Varvarlar atanǧan ǧūndar küşeigenı joryqqa beiım at-arbasynan ekenı mälım. Avtor ru atyna bailanysty maqaldar arqyly qaŋly-üisın taipalarynyŋ maŋyz, qasietın tüiındeidı. Ol köşpelı taipalardyŋ ötkenın, eldıgın akademikter Bartold, Iakinf, Bronnikov, Golubovskii, professor Tolstov siiaqty oqymystylar zerttegenın tegın keltırmeidı. Ony özgeler moiyndaǧan artyqşylyqtar men mädeniettı ūlyqtap keltırgenı anyq. Al kiız üige bailanysty etnografiialyq maǧlūmattar 1970-1990 jyldary talai belgılı etnograf jazuşylardyŋ süiıktı taqyrybyna negız ǧana emes, türtkı bolǧan dünie ekenın aitpasa da bolar edı.
Aigül KEMELBAEVA,
jazuşy
