Almas ALMATOV, Qazaq Ūlttyq Öner universitetınıŋ professory: ASTANA TÜRKI RUHYNYŊ TÜP ORDASYNA AINALAR-DÜR

Jyl saiyn Astana künı merekesın «Astana-arqau» türkı halyqtarynyŋ öner festivalı dumanǧa böleidı. Tükpır-tükpırden kelgen türkı elınıŋ tarlandary Astananyŋ aspanyn köktürıktıŋ äuenımen terbeidı. Mädeniet meiramynda qazaqtyŋ dästürlı öner mektepterınıŋ, äsırese, kömei jyrdyŋ köşın bastaǧan Syr oǧlandarynyŋ orny erekşe keler-dür. Qorqyt auylynda tuǧan, sar dalanyŋ salqaryndai sansyz jyrdyŋ şumaqtaryn zerdesıne tüigen, Europanyŋ trubadorlary men Angliianyŋ skazitelderıne, äzırbaijannyŋ aşukterıne, arabtyŋ bädäuilerıne, qyrǧyzdyŋ manasşylaryna bäs berıp körmegen Almas Almatov bügınde jyraulyq önerdıŋ jampozyna ainalǧan. Keşegınıŋ jyrauy, bügıngınıŋ professory «Astana-arqau» aldynda aqtaryla äŋgıme aitqan. Türkı älemıne qatysty oi-pıkırınıŋ oraiy kelgenın alǧa tartpaqpyz. Jauhar söz jerde qalmaidy, qalǧany alǧy künnıŋ enşısınde…

– Sızdıŋşe, jyraulyq-epikalyq dästürdı nen­dei qūndylyqtarmen salystyruǧa bolady?

– Europalyqtardyŋ pıkırınşe, «qazaq dalasyndaǧy jyraulyq-epikalyq dästür – Mysyr piramidalary men Vavilon başnialary siiaqty, adamzat örkenietınıŋ bızge qaldyrǧan eŋ joǧarǧy mädenietı.

Qazaqtyŋ dästürlı önerınıŋ adamzat qauymy mädenietınde özındık orny bar. Būl tura­ly halyqaralyq deŋgeidegı önertanuşylar men ǧalymdar talai jazdy. Qazaqtyŋ jyr-dastandaryn tyŋdaǧan Fransiianyŋ, Amerika men Angliianyŋ ǧalymdary Euro­pa özınıŋ trubadorlarynan 1,5 ǧasyr būryn aiyrylyp qalǧany jönınde ökınışpen ai­tady. Angliianyŋ skazitelderı de solai. Öitkenı, Europadaǧy avtorlyq muzyka dästürlı mu­zykany barynşa älsırettı. Ǧylymi-tehnikalyq progrestıŋ, iaǧni örkeniettıŋ bügıngıdei asa qauyrt damuynan bütın bır ūlt nemese aimaq bastau-būlaǧynan aiyrylyp qalyp otyr. Folklor men dästürlı muzyka zertteuşılerı soŋǧy kezderı Europanyŋ mehanikalyq muzykadan şarşaǧanyn aitady. 1993 jyly Fransiiadaǧy «Şatt­le» muzykalyq teatry, «Si­te de lia miuzik» teatrynda jäne sondaǧy «HHI ǧasyrdyŋ muzykalyq qalaşyǧynda» qazaq jyraularyn 2 saǧattan 4 saǧat boiyna ūiyp tyŋdauy, sol qoiylymnan keiın Gol­landiia, İtaliia, Şveisariia, Amerika, Angliianyŋ muzy­katanuşylary bırauyzdan «sızderdıŋ ruhtaryŋyzben Europanyŋ trubadorlarynyŋ ruhy oianady» degen sözı – qazaq jyr-dastanynyŋ şyn mänınde tek öz elımız ǧana emes, älem mädenietınıŋ bır bölşegı ekenınıŋ aiqyn dälelı.

Ata-babalarymyzdyŋ myŋ-milliondaǧan jol jyr mūralarynyŋ äuen, saz türınde bızge jetuı häm jyraulyq dästürdıŋ ata­dan balaǧa mirasqorlyq, mūragerlık sipatta jetuı ūlt genofonnyŋ tarihi tektılıgı men bekzadalyǧyn, märttıgı men jomarttyǧyn, batyrlyǧy men sahilyǧyn tanytady. Fi­lologiia ǧylymynyŋ dokto­ry Tynysbek Qoŋyratbai «Epos jäne etnos» atty monografiialyq eŋbegınde epikalyq jyrdyŋ el tari­hymen jäne dästürımen bailanystylyǧyn zerdeleidı. Mäselen, noǧailynyŋ jy­ryn, liro-epostyq, batyrlyq dastandardy, Tūrmaǧanbet Iztıleu audarǧan Firdousidıŋ «Şahnamasyn» jyrlau so­nau İran-Tūran zamanynyŋ tarihyn tarqatumen teŋ. So­laişa, Äuelbek Qoŋyratbai «Folklordyŋ eŋ basty qasietınıŋ bırı – onyŋ tarihşyldyǧy» ekendıgın alǧa tartady. Jyraudyŋ jadyndaǧy san-milliondaǧan jyr joldarynda el men jerdıŋ tarihy tūnyp jatyr. Demek, jyrau oryndauşy ǧana emes, jyrau – sinkrettık käsıp iesı, tarih pen jyr önerın ūştastyryp kele jatqan ruhani-aǧartuşy, avangardtyq jetekşı tūlǧa. Endeşe, bügınde jyraulyqty käsıp etken jy­raular men jyrşy, änşı, küişılerdıŋ aldynda ūlttyq ruhani damudy barynşa şi­ratu mındetı tūr.

– «Erteden salsa, keş­ke ozǧan, etekten sal­sa, töske ozǧan», taŋdy taŋǧa ūryp jyrlaityn «alyp» söz önerı bügın qai deŋgeide? Keŋestık qazaq ǧalymdarynyŋ jolǧa sa­lyp ketken jyraulyq mektepterı joǧary oqu or­nyna laiyqty ūlasty ma?

– Jyr, än, küi, terme, dastan jäne onyŋ oryndau-şylary turaly akademik Ahmet Jūbanovtan bastap Älkei Marǧūlan, Äuelbek Qoŋyratbai, Rahmanqūl Berdıbai siiaqty ǧalymdar men muzykatanuşylar zerttep keldı. Sondai-aq jyraulyq dästürdı, jyr mūralaryn saqtap, nasihattauda Mūhtar Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty men Mūhtar Äuezov mūrajaiynyŋ janyndaǧy Rahmanqūl Berdıbai basqarǧan Halyq universitetınıŋ rölı zor edı. Sol tūsta jyraulyq dästür, aqyndyq, küişılık önerge bau­lu ısı de qolǧa alyna bastaǧan-dy. Bügınde jyraulardyŋ joǧary oqu oryndaryn­da käsıbi mamandyq aluy­na qol jetkızdık. Halyqtyq önerdı joǧary oqu ornynda oqytu ısıne Ortalyq Aziia aimaǧy jäne halyqaralyq deŋgeide qazaq dästürlı muzyka önerınıŋ ökılderı bırınşı bolyp atqardyq. Jyraulyq öner mamandyǧy memlekettık standartynyŋ avtory ärı jetekşısı boldyq. Alǧaşqy studentterımız Bekbolat Tıleuhanov, Er­jan Qosbarmaqovtar bügınde tek änşı, termeşı, oryndauşy ǧana emes, qoǧamnyŋ äleumettık-mädeni damu baǧytyna özındık oi-pıkır qosa alatyn azamattar bo­lyp qalyptasty. Būl jyraulardyŋ tūŋǧyş ret äleumettık-saiasi tūrǧydan tanyluy edı. Olardan basqa Ramazan Stamǧaziev, Ardaq İsataeva, Aigül Qosanova, Serık Jaqsyǧūlov, Ruslan Ahmetov, Maira Särsenbaeva sekıldı änşı-jyraular ösıp qalyptasty. Osy jastar ar­nauly käsıp iesı retınde oqyp şyqqanşa qoǧamda bızdıŋ äleumettık-tūlǧalyq ornymyz aiqyndalmaǧan edı.

Bızdıŋ negızgı maqsatymyz – studenttıŋ jadyn jattyqtyru. Törtınşı kurstyŋ studentı memlekettık emtihanda 150-200 myŋ joldy jatqa aituǧa tiıs. Asylynda, aqyl bılgenımen, es saqtai almauy mümkın. Estı jetıldıru üşın jadty şynyqtyru kerek. Ony şynyqtyratyn – zerde. Demek, jyrauǧa kerektısı – zerde. Sonsoŋ es pen zerdenı özara qabystyru. Zerde körgen men bılgendı, oqyǧan men este tūtqandy, tyŋdaǧandy toqidy. Zerdenı jetıldıru üşın, bügıngı qoǧamǧa laiyq ǧylymi-psihologiialyq, tiıstı ädıstemelık täsılder asa qajet. Bügıngı aqparat qūraldarynyŋ adam sanasyna küş tüsıretındıgı sonşalyqty, dästürlı jyraulyq önerdıŋ mūragerlerınıŋ es pen jad­ty ūdaiy şynyqtyrmasa, qiyn-aq. Sondyqtan, ǧylymi-tehnikalyq progress, aqparat tasqyny zamanynda jyrau üşın jady mäselesı, zerde mäselesı eŋ özektı jai bolyp tūr.

– Demek, atamūrany jetkızetın jad pen jattampazdyq. Osynau tuabıttı qabılet pen da­rynnan basqa taǧy nendei qasiet dep bılesız?

– Atamūrany jetkızetın adamnyŋ özı de emes, daryn men talant ta emes, onyŋ tegı, qany! Bızdıŋ türkı tektı qanymyz myŋ ölıp, myŋ tırılgen qazaqty türkı älemınıŋ tüpqazyǧy deŋgeiıne jetkızdı! Türkı düniesın tügendeudı tüp-qazyǧymen qolǧa alǧan Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ qūramynda türkı halyqtarynyŋ muzy­kasy men önerın zertteitın arnaiy bölım bolsa degen arman bar. Öitkenı, türkı älemınıŋ önerın tügendeitın bırden-bır keŋıstık osy jerde. Halyqaralyq TÜRKSOI-dyŋ atqaryp jatqan jūmysy ūşan-teŋız. Aldyŋǧy jyly Kiprde Qorqyt ata jäne türkı halyqtarynyŋ dastan­daryna arnalǧan ülken sim­pozium ötkızıldı. Astana künı aiasynda muzyka zertteuşı ǧalymdardyŋ konferensiia­sy da kökeidegı köp mäselenı qozǧaidy. Elımız osy baǧytpen memlekettık häm halyqaralyq deŋgeige kötersek, türkı düniesınıŋ tarlandary men maitalmandary Astana türkı ruhynyŋ ordasyna bek ai­nalar edı. Ony jyrşylyq ruhpen odan ärı bekıte tüsuge daiynbyz. Öitkenı, ädebiettanuşy, folklorta­nuşy mamandarymyzdyŋ ai­tuyna qaraǧanda, bır qazaqtyŋ özınde ǧana «500-den astam qissa-dastandarymyz bar». Ol – ūşan-teŋız, ūly mūra ǧoi. Onyŋ endı halyqqa tom-tom kıtap küiınde tızbektelıp qana tūrmai, mūrager ūrpaqtary arqyly halyqtyŋ qūlaǧyna jyraular jyrlaityn «Alpamys», «Qyz Jıbek», «Körūǧly» bolyp qūiylyp, ruhani sūranysyna ainalar edı.

«Myŋ ölıp, myŋ tırılgen» qazaqty tyŋdaŋyzşy:

Örlıktı bermei ölısıp,
Jau betınen şep qūryp
Qandy köbık jūtynyp
Jürekte kılkıp kek tūnyp
Qylşa moinyn talşa üzıp
Qanşama arman kettı ümıt
Qazyǧynan ainalyp,
Özıŋde qaldy tektı jūrt….
…Edıl men Jaiyq, ekı özen
Erneuıŋ – altyn, suyŋ – bal
Erlerge saia bolǧan-dür
Edılge şyqqan şyǧa tal
Egeulı naiza, aq sauyt
Arǧymaq edı jiǧan mal!
Edıl men Jaiyq ekı su
Teŋızge qūiar saiasyn
Altaidan şyqqan aidarly
Türkınıŋ alty alaşyn
Tūlpar mınıp, Tu alǧan
Bolattan qūiyp taǧasyn
Altynnan jebe jondyryp
Kümıspen orap jyǧasyn
Qūryştan qūiǧan aq beren
Taitūiaq jetpes baǧasyn
Ormandy jūrtty oirandap
Örtegen aǧaş qalasyn!

Özge jūrttyŋ tūraǧy aǧaş qalanyŋ ışınde bolsa, türkınıŋ tūiaǧy altynnan, jebesı kümısten! Bolat sauy­tyn taitūiaq altynǧa soqtyryp jürgen mıne, mädeniet! Türkılerdıŋ mädenietı! Al, türkılerdıŋ älem mädenietıne qosqan ülesın ejelgı jyraular bolmasa, kım bıledı?

Äŋgımelesken Rauşan TÖLENQYZY