Jūrt süiıp tyŋdaityn än – «Ekı jiren» ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ änı me? Būl – nüktesı qoiylyp, şeşımın tappaǧan salmaqty saual. Bız bügın mūraǧattar aqtara otyryp, «Ekı jiren» mätınınıŋ özge bır nūsqasyn jolyqtyrdyq.
«Ekı jirennıŋ» köpşılıkke belgılı mätını bylai:
Köşkende jylqy aidaimyn alamenen,
Auylyŋa baruşy edım dalamenen.
Tüskende sen esıme, beu qaraǧym,
Saǧynyp sarǧaiamyn sanamenen.
[Qaiyrmasy]
Ekı jiren, jalyn tüigen,
Jalǧanda ǧaşyǧymsyŋ janym süigen.
Ǧizatlu hat jazamyn, qalqam, saǧan,
Samarqau osy künde köŋılım şaban.
Mūǧallaq ekı dünie bırınde joq,
Dariǧa osymenen öttı zaman.
[Qaiyrmasy]Ekı jiren, jalyn tüigen,
Jalǧanda ǧaşyǧymsyŋ janym süigen.
İä, 2021 jyly Alaştyŋ közaiymyna ainalǧan «Ahmet. Ūlt ūstazy» teleserialynda da «Ekı jiren» änı Meirambek Besbaevtyŋ qoŋyrlatyp oryndauymen arqau äuenge qoiyldy. Sol nūsqa jūrtqa būrynǧydan da qanatyn keŋ jaia taraldy.
«Ekı jiren» änınıŋ mūnan da tolyǧyraq mätının «Ūlttyŋ ūly ūstazy» atty kıtaptan jolyqtyramyz. Erjan Alaştuǧan qūrastyryp, «Abai» baspasynan 2022 jyly şyǧarǧan, bes taraudan (490 bet) tūratyn būl kölemdı jinaqta Ahmet Baitūrsynūlyn är qyrynan zerttep jürgen zertteuşılerdıŋ maqalalary toptastyrylǧan. Kıtaptyŋ «Zertteuler men taldaular» atty ekınşı tarauynda ahmettanuşy ǧalym, A.Baitūrsynūly muzei-üiınıŋ jetekşısı Raihan İmahanbettıŋ «Ädebiettegı elşıldık ūran» atty kölemdı maqalasy (302-347 bb.) berılgen. Maqalanyŋ «Ahaŋnyŋ asyl änderı» dep atalatyn üşınşı taqyrypşasynda «Ekı jiren» jäne özge de änderge toqtalady. Sondai-aq önertanuşy ǧalymdar bügınge deiın tüitkıldı bolyp kelgen sūraqtardyŋ jauabyn şeşuıne ümıt artady. Sondai-aq bırde Ahmetke, bırde halyqqa tiesılı bolyp jürgen «Aqqūm», «Ekı jiren», «Qaraköz», «Ahau dostar», «Qarǧaş» qatarly änderdıŋ mätınderın ūsynady. Onda berılgen «Ekı jirennıŋ» mätınınde jūrtqa belgılı joǧarydaǧy ekı şumaq, bır qaiyrmadan syrt taǧy bır şumaq bar. Ol mynadai:
Ei, qūrbym, söz söileiın
körgen jaidan,
Aitpaimyn küder üz dep aq sūŋqardan.
Köŋılımde eş daualyq bolmǧan soŋ,
Boiymda tolyp jatyr ar men arman (Ūlttyŋ ūly ūstazy, 326 bet).
«Ekı jiren» atty osy bır ǧalamat än bır künı iesın tabar. Öitkenı ǧylymnyŋ barar jerı aqiqat emes pe? Alaida A.Baitūrsynūlynyŋ öleŋ men özge de janrdaǧy jazu stilıne zer salsaq, būl öleŋ joldaryn Ahmettıkı demeuge uäj qalmaityndai. Mūndai salmaqty oi, tūŋǧiyq saǧynyş, tylsym tıl – poeziia jolynda hakım Abaidy özıne ūstaz tūtatyn Ahmetke ǧana tän be eken deimız.
Jūrtqa belgılı ekı şumaqty jūrt özı qaita oqyp, sanadan ötkızıp saralai jatar. Al būl soŋǧy şumaqtyŋ salmaǧy qorǧasyndai auyr, Ahmettıŋ tau sabyrly mınezıne, Alaş köşbasşysyna tän tūlǧasyna laiyq sekıldı. Belgılı käsıpker, «Qazyna» kıtap dükenınıŋ direktory Almas Şäiken än mätınındegı osy şumaq turaly ūzynnan-ūzaq keŋesıp edık. Arada bırer ai ötkende «Ekı jiren» taǧy da aldymyzdan şyqty.
İä, ärine, bız osy soŋǧy qosylǧan şumaq arqyly asyǧys şeşım qabyldap, «Ekı jirendı» Ahmetke täueldei salǧaly otyrǧanymyz joq. Būl jūmbaqtyŋ şeşuın sala mamandary zerdelei kele şeşedı dep ümıttenemız.
«Köŋılımde eş daualyq bolmǧan soŋ,
Boiymda tolyp jatyr ar men arman».
Al bızge qalam aldyryp otyrǧany – «Ekı jirennıŋ» bızge ūşyrasyp qalǧan taǧy bır nūsqasy.
Osydan 73 jyl būryn, anyǧy 1951 jyly Elubai Ömırzaqūly qūrastyrǧan «Qazaq änderınıŋ jinaǧy» atty kıtapta «Ekı jirennıŋ» taǧy bır nūsqasyn kezıktırdık. Almatydaǧy «Qazaq elı» jurnaly baspasynan şyqqan būl kıtap töte jazumen basylǧan. 1930 jyldan bastap A.Baitūrsynūly jazuy qoldanystan ysyrylǧanymen, Qazaqstanda 1950-jyldary töte jazumen keibır kıtaptar basylyp tūrǧan. Abaidyŋ, Şoqannyŋ jäne orys klassik jazuşylarynyŋ eŋbekterı de sol jyldary töte jazumen oqyrmanǧa jetıp otyrdy.
143 betten tūratyn «Qazaq änderınıŋ jinaǧynyŋ» basqa bölımı sosializmnıŋ jalauyn jelbıretken qyzyl ändermen bastalǧanymen, basym bölıgı qazaqtyŋ halyq änderı, dästürlı (avtorly) ändermen tolysqan. Qazaqtyŋ nebır ǧalamat än qazynasynyŋ mätınderı būl jinaqqa engızılgen. Kıtap Astanadaǧy Ūlttyq akademiialyq kıtaphananyŋ qorynda saqtalǧan.
Endı atalǧan kıtaptaǧy «Ekı jirennıŋ» mätının oqyrmanǧa ūsynalyq.
Ekı jiren
(halyq änı)
1.Közımnıŋ janaryndai säulem edıŋ,
Köŋılımnıŋ quanyşty däurenı edıŋ.
Oiymnan jatsam-tūrsam
bır ketpeisıŋ,
Basymdy ne siqyrmen äureledıŋ.
Qaiyrmasy:
O…o…oi äridaş-ai!…
Ei… ekı-au jiren, jalyn tüigen.
Jalǧanda jalǧyzymsyŋ ei,
janym süigen.
- Közıŋnen ainalaiyn, ei…
külımdegen,
Artyŋnan basqan ızıŋ, ei… bılınbegen.
Oiymda üş ūiyqtasam ei,
bar ma menıŋ,
Aiyrylyp säulem senen jürem degen…
Qaiyrmasy:
O…o…oi äridaş-ai!…
Ei… ekı-au jiren, jalyn tüigen.
Jalǧanda jalǧyzymsyŋ ei,
janym süigen.
Körıp otyrmyz, mūnda än «Halyq änı» dep berılgen. İä, ötken ǧasyrda kımnıŋ änı «halyqtykı» bolmady deisız. Ännıŋ bırınşı şumaǧy «Ekı jirende» emes, «Aqqūmda» kezdesetını de ämbege aian. Qaiyrmada «o…o….oi, äridaş-ai» dep bastalatyn bır joly qazırgı bız bıletın «Ekı jirende» joq.
Ekınşı şumaq būǧan deiıngı «Ekı jirende» emes, «Ekı-ai kök», «Közıŋnen jan ainalsyn» dep atalatyn änderdıŋ mätınınde de kezdesedı. Mūny oily oqyrman, zerdelı zerttermen saralai qarap, salmaqtap zertteu jürgızedı dep oilaimyz. 1951 jylǧy «Qazaq änderınıŋ jinaǧyna» engen «Ekı jirennıŋ» jaiy osylai. 73 jyl būryn basylǧan kıtaptaǧy «Ekı jiren» men halyq arasyndaǧy nūsqa arasyndaǧy aiyrmaşylyq alşaqtau. Oǧan qosa «Ūlttyŋ ūly ūstazy» atty kıtaptaǧy «Ekı jirendegı» qorǧasynnan auyr salmaǧy bar bır şumaq öleŋ de zertteuge tatidy.
Ädılet AHMETŪLY
