Bügınde elımızde qytai medisinasy damyp keledı. Dästürlı em-domnan bölek, ärtürlı syrqat türlerın inemen emdeu – köptegen dertke daua. Jarqyn Esberūly – emdeudıŋ osy ädısı arqyly talai jannyŋ tänın emdep jazǧan azamat. Ol Astana qalasy №6 emhananyŋ bır bölmesınde syrqattardy qabyldaidy. Qytai medisinasyn tereŋ meŋgergen därıgermen inemen emdeudıŋ qyr-syry turaly äŋgımelesken edık.
ÄLEMNIŊ 56 ELINDE EM JASAUǦA RŪQSATY BAR
– Jarqyn Esberūly, sız atamekenge qonys audarǧan qandas bauyrlardyŋ bırısız, tuǧan topyraqqa ne jetelep äkeldı sızdı?
– Özge qandastarymyz sekıldı men de tuǧan jūrtyma oralyp, elge paidamdy tigızgım keldı. Menıŋ düniejüzınıŋ 56 elınde em jasauǧa rūqsat qūjatym bar (sertifikat), bıraq memleket tarapynan qoldau bolmasa, onyŋ qūny, senıŋ bılımıŋ kök tiyn der edım… Jasyratyny joq, men Qytai elınde däl qazırgıdei mümkındıkke qol jetkıze almas edım dep oilaimyn. Bügınde Prezidentımız Nūrsūltan Nazarbaev eŋbek etken janǧa keŋ mümkındık aşyp berdı. Jergılıktı äkımdık te maǧan qoldau bıldırıp otyr. «Almaqtyŋ da salmaǧy bar» degendei, jan-jaqty qoldau körıp jatqanda, nege bılgenıŋdı ortaǧa salyp, elıŋ üşın qyzmet etpeske? Är qazaq azamatyna järdemımız tiıp jatsa, därıgerge būdan artyq baqyt bar ma?!
– Jalpy, qytai medisinasyna degen qyzyǧuşylyǧyŋyz qalai paida boldy?
– Men Qytaidyŋ qazaqtar köp mekendeitın Ile audanynda düniege keldım. Sol Ilede orta mekteptı oidaǧydai aiaqtap, oquymdy Pekin qalasyndaǧy Halyqaralyq memlekettık medisinalyq universitetınde jalǧastyrdym. Qytaidaǧy medisinalyq bılım beretın oqu oryndarynda inemen emdeu ädısı turaly jalpy maǧlūmat berıledı. Al men tıkelei ataqty şyǧys medisinasynyŋ, sonyŋ ışınde, inemen emdeu täsılınıŋ «jılıgın şaǧyp, maiyn ışken» Jonji Pin ūstazdyŋ aldyn körıp, tälım aldym. Eŋbek jolymdy da osy ūstazymnyŋ qol astynda bastadym. Qyzmet atqara jürıp ūstazymnan sabaq alyp, mol täjıribe jinadym. Älı künge deiın keibır nauqastardyŋ auruyn anyqtau kezınde sol ūstazymnan aqyl-keŋes alyp otyramyn. Būl sala ömır boiy oqudy, ızdenudı talap etedı. Al osy salany taŋdauyma bırden bır sebepşı – özımnıŋ ata-anam. Äkem de ömırınıŋ soŋǧy künıne deiın osy salada qyzmet atqaryp kettı. «Alma alma aǧaşynan alysqa tüspese» kerek. Qazırgı künı osy joldy taŋdaǧanyma eş ökınbeimın. Jūrtqa azdy-köptı kömegım tiıp jatqany – men üşın ülken maqtanyş.
İNEMEN JÜZDEI AURUDY EMDEUGE BOLADY
– Özıŋız aityp otyrǧan inemen emdeu täsılınıŋ paida bolu tarihy jönınde de aita ketseŋız?
– İnemen emdeu ädısı Qytaida qai kezeŋde paida bolǧanyn döp basyp aita almaimyn. Alaida, erte kezde tasty üikeu arqyly emdeu ädısterı boldy degen derekter bar. Al inemen emdeu täsılı 2000-3000 jyl būryn paida boldy degen boljamdar aitylady. Ol kezderı adamdar temır, bolat ineler arqyly em alsa, keiın kümıs, mys, altyn inelerdı paidalanǧan. Būl emdeu ädısınıŋ negızgı otany – Qytai. Bır qyzyǧy, inemen emdeu ädısı köp şyǧyndy qajet etpeidı. Mäselen, arnaiy qūrylǧysyz, eşbır otasyz ıske asyrylatyn em-dom türı bolǧandyqtan öte tiımdı. Bızdıŋ däuırımızge deiıngı 600 jyldary Koreia, Japoniia elderı atalmyş ädıstı meŋgerse, inemen emdeu HVI ǧasyrda Europaǧa taraldy. Qazır inemen emdeu ädısı älemnıŋ 120 elınde taraldy. Negızınen, būl ädıspen 400-den astam derttı emdeuge bolady. Men emdı bastamas būryn, aldyma kelgen nauqasqa arnaiy apparattyŋ kömegımen tamyr lüpılı arqyly diagnoz qoiamyn. Iаǧni adamnyŋ boiynda 12 jūp müşe bolady desek, osy 12 arnanyŋ boiymen ötetın 34 emdık nükte bar. Ärqaisysynyŋ orny bölek. Sol nüktelerdı däl tauyp ine salsa, adamnyŋ boiyndaǧy tepe-teŋdık qalpyna keledı. Osylaişa, aǧza sauyǧady. İnemen emdeudıŋ maqsaty da – osy.
– Sızdıŋ ortalyqqa keluşıler, negızınen, qandai dertpen keledı? Jalpy, qandai aurulardy köbırek emdeisızder?
– Negızgı mamandyǧym – jalpy emdeuşı därıger. Bızdıŋ ortalyqqa keletınderdıŋ köbı – nerv jüiesı auruyna şaldyqqandar. Negızınen, bas, omyrtqa, moiyn aurulary, bet nevrologiiasy, qabyrǧa aralyq nevrologiia siiaqty dert türlerın emdeimız. Tıptı insult alyp, sal bolyp qalǧan adamdardyŋ da dertınen aiyǧuyna kömektesemız. Ūzaq uaqyt bala kötere almai jürgen äielderdı de emdeimız. Sondai-aq, qazır ortalyqqa kelıp emdeletın nauqastardyŋ arasynda kışkentai büldırşınder de bar. Joǧaryda aitqanymdai, 400-ge juyq auru türlerın emdeuge bolady. Bızge kelıp qaralǧan nauqastardyŋ 70-80 paiyzy dertıne daua tauyp, alǧystaryn aityp ketıp jatady. Taǧy bır aita keterlık jait, qazır ekı adamnyŋ bırı osteohondrozben auyrady. Bıraq emdelgennen görı aurudyŋ aldyn alǧan jaqsy. Men ine salumen qatar, tabiǧi ösımdıkterden jasalǧan şöp därılermen de emdeimın, nauqastyŋ dertınıŋ deŋgeiıne qarai keşendı em-dom taǧaiyndaimyn.
PAIDA MEN ZİIаN
– İne qabyldaudyŋ qarsy körsetkışterı men ziiany bar ma? Qandai jaǧdaida inemen emdeu ädısın qoldanbaǧan dūrys?
– Ärine, kez kelgen emdeu ädısınıŋ ziiany men paidasy qatar jüredı. İnemen emdeudıŋ ziiandy tūstary da bar. Bıraq öte az. Mäselen, qan obyry auruyna şaldyqqan adamǧa, dene qyzuy köterılgen jäne jüktı äielderge ine qoimaǧan abzal. Jalpy, adam denesınde ine qoiatyn arnaiy oryndary bolady. Iаǧni, qol men aiaqtyŋ terısı qalyŋ bolǧandyqtan, ine qoiu – qauıpsız, bıraq terısı jūqaltaŋ tūstarǧa anatomiiany tereŋ meŋgergen adam ǧana ine qoia almaidy. Bauyr, büirek tūsyna ine qoiar kezde inenı qanşalyqty tereŋdıkte salu kerektıgın de öte jaqsy meŋgeru kerek. Büirek pen bauyrǧa nemese keude tūsqa inenı tereŋırek batyryp jıberse, aǧzaǧa ziiany tiedı, iaǧni atalǧan aǧzalardy tesıp alu qaupı bar. Sondai-aq, moiyn tūsyndaǧy arnaiy nüktelerge de inenı tereŋ saluǧa bolmaidy. Öitkenı moiynnyŋ keibır qauıptı tūstaryna ine salsa, adam ölıp ketuı mümkın. Keibır ısık aurularyna şaldyqqan adamdarǧa ota qajet bolsa, inemen emdeudıŋ keregı joq. Tym asqynyp ketken aurulardyŋ sebebımen aldymen küresu kerek. Eger özge medisinalyq täsıl qajet bolsa, onda inemen emdeu keiınge şegerıledı. Būl turaly nauqasqa tüsındırıp, kädımgı dästürlı emdeuge baru qajettıgın aitamyz. Öitkenı inemen emdeu – tabys tabudyŋ közı emes, adamdy sauyqtyrudyŋ täsılı.
Jalpy, būl ädıs keşendı emdeu şaralarynyŋ bır bölıgı ǧana. İneden bölek, joǧaryda aitqanymdai, keşendı emdeu şaralaryna massaj, kei kezde därılık şöpterdı de paidalanamyz. Qytai medisinasyn zerttegendıkten, däl sol elde paidalanylatyn şöpterden jasalatyn därı-därmekterdı qoldanamyz.
– Qazır inemen emdeitın ortalyqtar Astanada öte köp. Olardyŋ bır-bırınen aiyrmaşylyǧy qandai?
– İä, qazır mūndai ortalyqtar köptep aşylyp jatyr. Bızge sanynan görı sapa bolsa eken deimız. Negızınen, ine salatyn maman medisinany jan-jaqty meŋgergenı dūrys. Al özınıŋ bılımı men ılımıne senımdı adamdarǧa eşkım şekteu qoiyp otyrǧan joq. Qazır inemen emdeu täsılın meŋgergen därıgerler arnaiy emtihan tapsyryp, em-dom şaralaryn jürgızuge rūqsat beretın arnaiy sertifikat alady. Atalmyş qūjatsyz inemen emdeu ädısın jürgızuge bolmaidy.
– Sız – jeke käsıpkersız. Kırısıŋız şyǧynyŋyzdy ötei me? Keşendı em qabyldau qūny qanşa tūrady?
– Men üşın eŋ negızgı paida – aldyma kelıp emdelgen nauqastyŋ aiaǧynan tūryp, emdelıp ketkenı. Al aqşa-qarajatqa keletın bolsaq, būiyrǧany bolady. Bız inelerdı, şöp därılerdı Qytaidan tapsyryspen aldyrtamyz. Joldaǧy kedergıler bar, kök qaǧazdyŋ qymbattauy – bärı oŋai emes. Degenmen de, bızdıŋ baǧamyzdy emdeluşılerdıŋ qaltasy köteredı dep oilaimyn.
Qymbat TOQTAMŪRAT
