Han emessıŋ…
Bügıngı künnıŋ oquşylaryna ne oqytatynyn qaidam, bızdıŋ kezımızde Mahambet Ötemısūlynyŋ «Han emessıŋ qasqyrsyŋ» jyryn jattau mındet bolatyn. Syn saǧaty soqqanda synyptaǧy otyz bala, änşeiınde öleŋ jattauǧa qūlyǧy joqtary da qalyspai, taqpaqty jatqa aityp şyǧatyn. Osylaişa, 45 minuttyŋ jartysynda jyr jarysy bastalyp, ūiqasy jeŋıl, bıraq salmaǧy auyr sözder perışte balalardyŋ jüregın lüpıldetıp, kökıregıne lyqsyp tögıluşı edı. Ärine, beikünä sanamyz hannyŋ kım ekenın, nesımen jazyqty bolǧanynan beihabar. Narynyn joqtap otyrǧan Mahambettıŋ de kım ekenın bıle qoimaǧanbyz. Bıraq öse kele de būl şumaqtar jadymyzdan öşpei, tılımızge oralyp, älı künge deiın bır şumaǧynan da jaŋylysqan emespız. Būl joldardyŋ yzǧary Jäŋgırdıŋ kım ekenın bıluge, el bilegen hannyŋ atqarǧan ısıne de basqaşa qaratpaidy. Keŋes däuırınıŋ taptyq saiasatyna sai kelgen jaujürek aqynnyŋ alty auyzy basqa ekpınmen qalyqtady. Sol saiasat hanǧa qarsy şyqqan Mahambettıŋ örşıldıgın jüregımızge egıp, söz erkındıgın sanamyzǧa jetkızıp, tüsındırgen joq. Keŋes ökımetıne onyŋ keregı de joq edı. Tek tap tartysynyŋ diırmenıne salyp jıberıp, hanǧa bergısız aqynnyŋ da, han Jäŋgırdıŋ de obrazyn ūntaqtap jıberdı. Endı, mıne, onyŋ aq-qarasyn ajyratu bügıngı tarihşylarymyzdyŋ ülesınde bolar dep ümıttenıp jürmız.
Kım bıledı, Būqar jyrau aitqandai:
«…Toǧyzynşy tılek tıleŋız,
Töreŋız taqtan taimasqa.
…Jaulaǧan hanyn qara oŋbas,
Han qisaisa, bärı oŋbas» degen sözıne män berılse, öz zamanynyŋ batyrlarynyŋ beinelerı somdalyp, sanamyzdaǧy qaişylyqtyŋ ızsız ketuıne küş salar edı. Öitkenı keŋestıŋ qolaiyna kelgen han taǧdyry men ataqty joldardyŋ astaryndaǧy qazaqtyŋ öz müddesı qaida degen sūraqtyŋ jauaby tabyluy tiıs.
Äitpese üirengen ädetpen, ekı ǧasyr būryn ötken, qol-aiaǧy şyrmalyp, qauqary kem bolsa da, halqyn bır jaqsylyqqa ūmtyldyrǧanyn baǧalauǧa kelgende jaltaqtap jürgenımız sol küiınde qalmaq. Sebebı sanamyzda jaŋǧyryp tūrǧan Mahambettıŋ «Dostaryŋ kelıp tabalap, Dūşpanyŋ senıŋ basqa ūrsyn!» degen sözıne qarap, özımızdı hannyŋ dosynyŋ ne dūşpanynyŋ qataryna qosa almai alaŋdaulymyz. Mümkın bügıngı jaŋa tarihymyzdyŋ mınberınde bai-kedei dep tapqa bölmei, dos-dūşpan dep jıkke bölınbei, ılgerıde ötkenderdıŋ baryn bar dep, joǧyn joq dep körsetıp, eşqandai «yzǧarsyz» tūlǧa dep tanu kerek bolar. Būl Mahambet pen Jäŋgırdıŋ ǧana emes, iısı qazaqtyŋ tarihy dep, onyŋ sabaǧyn ǧana baiyptau üşın qajet bolar. Sonda ǧana syn saǧatta tarazyǧa tüsken qos tūlǧany tanyp, ǧasyrdyŋ qaiǧysyn qabyldai alamyz. Taŋdau mümkındıgı – jaqsy närse. Osy qaqtyǧystan keregımızdı alyp, talaiymyzǧa taŋdau tüskende dūrys qorytyndy jasai alamyz. Ötkenderdıŋ ömır jolynan önege alsaq, jaŋylyspaitynymyz anyq. Bügıngı qatelık ötkendı qaperge ılmeuden, ony dūrys baǧalamauda jatyr ma der edım.
Bökei ordasynyŋ soŋǧy hany
«Jäŋgır han (1801-1845) – Bökei ordasynyŋ soŋǧy hany, Äbılhaiyr hannyŋ şöberesı, Nūraly hannyŋ nemeresı, Bökei hannyŋ ūly. General-maior, şyn aty – Jihanger. Handyqty basqaru qūrylymynda ol bırqatar reformalardy jüzege asyrdy. Bilık jürgızudı basqaratyn jüiege ruhaniiat qyzmetı – ahun (qajy) engızıldı. Ahunnyŋ negızgı bılımı handyqta ruhani bılım beru boldy. Būl reformalar barysynda ruhani qyzmetkerler sanynyŋ özgeruı oryn aldy. Sonymen bırge mūsylman mektepterı men medreselerdıŋ sanyn köbeittı. Jäŋgır han bilık etken tūsta Bökei ordasynda 1832 jyly sauda järmeŋkesı (han järmeŋkesı) ūiymdastyrylyp, därıgerlık bölımşe, 1938 jyly därıhana, mūraǧat aşylyp, handyqtyŋ alǧaşqy kartasy jasalyndy. Jäŋgırdıŋ basqaruymen Bökei ordasynda qazaqtyŋ şeberlerı jasaǧan asa qūndy äskeri qaru-jaraqtar saqtalatyn mūrajai qūrylǧan. Jäŋgır han sauatty adam bolǧan. Ol arab, parsy, orys, tatar, nemıs tılderın jaqsy bılgen. 1841 jyly Ordada Jäŋgır han öz qarajatyna joǧary mektep aşyp, M.Babajanov, M.Bekmūhamedov, Q.Şyǧaev, taǧy basqalar bılım alǧan. Sol jyly Jäŋgır Bökeiūly Qazan universitetı janyndaǧy ǧylymi keŋeske qūrmettı müşe bolyp sailanyp, 1843 jyly general-maior ataǧyn alady. Jäŋgır han asyl tūqymdy jylqylardy ösırumen ainalysqan. Ol qazaq şejıresın jinaumen, halyqtyŋ ädebi şyǧarmalarymen şūǧyldanyp, özı de köptegen epikalyq tuyndylar jazǧan. 1844 jyly qazanda Jäŋgırdıŋ «Mūhtasar äl-fikǧaiat» atty eŋbegı jaryq körgen. Jäŋgır han tūsynda Bökei ordasynda basqarudyŋ jaŋa jüiesı engızılıp, handyq biler basqarǧan 12 äkımşılık ortalyqqa bölınedı. Biler men handar keŋesı, tarhandar instituty qaita qūrylǧan. Jäŋgır han ekı memleket subektılerı arasyndaǧy ekonomikalyq qatynastarǧa bırqatar özgerıster engızdı. Ol otyryqşy ömırdı jaqtady, sondyqtan da būl prosestıŋ örıs aluy üşın jerge jeke menşıktı engızgen. Ol salyq jinaudy küşeitu baǧytynda da bırqatar ıster atqardy. Memlekettık sauda saiasaty tauar ainalymynyŋ kölemın eŋ joǧary deŋgeige deiın keŋeitu jäne köpesterdıŋ aǧylyp keluı üşın järmeŋkeler ūiymdastyru baǧytynda jürgızıldı. 1845 jyly Jäŋgır han kenetten belgısız jaǧdaida qaitys bolǧan. Ol Bökei ordasynyŋ üşınşı jäne eŋ soŋǧy hany boldy. Odan keiın handyq bilık mūragerge berılmei qaldy. Basqarudyŋ jaŋa qūrylymy – Uaqytşa keŋes Resei imperiiasynyŋ Bökei ordasyn basqaru qūraly boldy».
Alaida aq patşa el-jerımızdı basyp alǧanda qazaqty ūşpaqqa şyǧaram dep kelmegenı anyq. Onyŋ aqyry İsatai Taimanov pen Mahambet Ötemısov (1836-1837) bastaǧan şarualar köterılısıne äkelıp soqtyrdy. Būl köterılıstıŋ negızgı sipaty Resei otarlauşylary men feodaldar saiasatynyŋ jasaǧan qarsylyǧy edı. Halqyna qyzmetı adal bolsa da, otarşyl patşaǧa bilıgı bolmaǧan Jäŋgır han köterılıstı Resei äskerınıŋ kömegımen basyp tastaidy. Mahambet osy köterılıstıŋ dauylpaz aqyny edı.
Şormannyŋ Mūstafasy
Keŋestık boiaumen ärlengen «tap tartysynyŋ» taǧy bır qūrbany bar. Būl Şormanovtar äuletınıŋ ozyq oily azamattaryn tanyp bıluge mümkındık bermei keledı. Iаǧni HIH ǧasyrdaǧy orys otarşylyǧy ışkerılei engende halyqtyŋ aldyna şyǧyp, elge es bolǧan tūlǧalarymyzdyŋ qyzmetın būrmalap körsetıp, elge süikımsız etıp qoiǧan saiasattyŋ saldary.
Ötken jazda Baianauyl jaqqa jol tüsıp, Astana–Pavlodar tasjolynyŋ boiynda jatqan Şormanovtardyŋ ata qystauyna bardyq. Qaptalynda Aqkelın bökterı jaiylyp, būl meken bügıngı künde «Teŋdık» dep atalady. Irgesındegı qorymda duanbasy, törtuyl-qarjastyŋ ataqty biı, aǧartuşy, etnograf, patşa armiiasynyŋ polkovnigı Mūsa myrza Şormanov jerlengen eken. Estuımızşe, basyna qoiylǧan aq märmär qūlpytasqa artynda qalǧan ūrpaǧy jūmsaǧan jüz jylqydan bölek, Ombynyŋ general-gubernatory qazynadan bır myŋ som aqşa şyǧarypty desedı. Onda «Zdes pokoitsia prah polkovnika Chormanova. 1819-1885» dep jazylypty. Köktasqa esımı qai tılde qaşalsa da, mūsylman bolyp ölgen, elınde meşıt saldyrǧan marqūmnyŋ äruaǧyna qūran baǧyştadyq. Sosyn osy auylda tūryp jatqan Mūsanyŋ tuǧan ınısı Mūstafanyŋ ūrpaqtarymen kezdestık.
– Mūstafa Şormanūly – menıŋ besınşı atam. Battal degen balasynan taraimyz. Äkemnıŋ jetı jasynda ūly kämpeske kelıp, balalarymyzdyŋ mal-mülkı tärkıge tüsıptı. Ol – myqty atalarymyzdyŋ dünieden ötıp ketken kezı. Artynda qalǧan düniesı tügıl, osy qabırdıŋ temır qorşauyndaǧy kümısten jasalǧan jarty aidy da syndyryp alyp ketken desedı. Bastary quǧynǧa tüsken Şormannyŋ ūrpaqtary aldymen Aqtöbege, onda tūraqtamai Ombyǧa auady. Tek eluınşı jyldary ǧana ataqonysqa oraluǧa mümkındık bolypty, – dep tüsındırdı Panabek Dynşeūly.
Esterıŋızge sala ketelık, «Vliiatelneişie ordynsy Baian-Aulskogo vneşnego okruga (1830-1868 gg., po materialam Sentralnogo Gos. arhiva Kazahstana-SGA RK) jinaǧynyŋ mälımetınde: «Kulyke-Karjaskaia volost. S 1843 goda, vplot do zakrytiia okruga (1869 g.) volostnym upravitelem budet rodnoi brat Musy – Mustafa Şormanov.
Osy äulettıŋ qasiettı analarynyŋ bırı dünieden öterınde «Oŋ qolymmen qaiyr berıp, sol qolymmen qaiyr sūratqan Qūdaiǧa myŋ şükır» degen eken. Onysy, bailyqtyŋ barynda asyp-tasymai, joqşylyq qysqanda da dünienıŋ betıne qaramaǧanynan aitylsa kerek-tı.
Baianauyl saparyna alyp şyqqan aǧamyz Qūdaibergen Nasyrov osy öŋırde düniege kelgen.
– Bızder – Şormannyŋ Mūsasyna jienbız, Sarǧaldaqtyŋ qyzy Aiǧanym apalarymyz qaitadan süiek jaŋǧyrtyp, anamyzdy äkeme qosqan eken. Aty – Säpiia, «Aiatolla Sofiia» dep aituşy edı. Al Şyŋǧystyŋ äielı Zeinep Şormannyŋ qyzy ekenın bılesızder» dep, kökşetaulyq ūstaz, rejisser Qūdaibergen Nasyrov bır qūpiianyŋ şetın aşqan edı.
Degenmen anyqtai tüseiık dep, Qūdaibergennıŋ naǧaşy jaǧyn taratyp aldyq. Şyŋǧystyŋ ūldarynan bölek, Nürila, Äfiia degen ekı qyzy bolady. Şormannyŋ Säduaqas atty ūlynyŋ Battal degen balasyna süiek jaŋǧyrtamyz dep Äfiiaǧa qosqan. Odan Salyq tuady. Odan tuǧan qyz Säpiia – Qūdaibergennıŋ anasy.
Aq sisa, qyzyl sisa, sisa, sisa…
– Men es bılgelı radiodan «Aq sisa» änın estıgende, anamyz erınbei ornynan ūşyp tūryp, qabyldaǧyştyŋ qūlaǧyn būrap öşırıp qoiatyn. Arasynda «Aq sisany» yŋyldap jürsem, tyiyp tastauşy edı. Bır künı mūnyŋ sebebın de bıldım, – dep aǧamyz äŋgımesın jalǧastyrdy.
– Anamyzdyŋ 12-13 jasar kezı. Äjemız otyrǧan auylǧa Jaiau Mūsa keledı. Auyldyŋ qyz-kelınderı jinalyp, än şyrqalady. Solardyŋ bıreuı änşıden «Aq sisany» aityŋyzşy dep sūraidy. Sonda äjemızdıŋ:
– Öi, bätşaǧarlar, äruaqty küŋırentıp, ol öleŋdı nege sūrap otyrsyŋdar? – dep zekıgenı bar. «Ännıŋ qisyny kelmedı ǧoi, sosyn qosyldy» degen Jaiau keşırım sūrap, qolyndaǧy baldaǧyn şeşıp, äjemızge bergen eken. Ataqty änşınıŋ keşırım sūraityn retın bylai tüsındırdı. Rasynda, Jaiau Mūsanyŋ jüirık aty bolypty. Şormannyŋ Mūstafasy, soryna qarai, atty qalaǧan eken. Ornyna bır üiır jylqy bergen eken, elıne jüirıksız qaitypty. Estelık aituşynyŋ deregıne qarai osy jerde Aqyş degen aǧaiyny, Mūsanyŋ jüirık atyn bergenıne riza bolmai, ne atyŋdy alyp kel, ne öleŋ şyǧar dep şart qoiypty-mys…
Jaiaudyŋ änge qosqany Şormannyŋ Mūstafasy emes ekenıne dälel keltıretın mynadai bır däiek bar. «Pavlodar oblysyna belgılı şejıreşı, Bögenbai batyrdyŋ tıkelei ūrpaǧy Qazybek Nūralinnıŋ aituyna qaraǧanda, Mūsa Baijanūlynyŋ atyn tartyp alyp, ony jaiau qaldyrǧan Şormannyŋ Mūstafasy emes, özınıŋ arǧy atasy, Ormannyŋ nemeresı Mūstafa Baidalyūly eken. Jaiau Mūsanyŋ äkesı Baijan Töbetūly da Ormannyŋ nemeresı bolyp keledı. Taǧy bır eskertetın jait: Baijannyŋ tuǧan aǧasynyŋ da esımı – Mūstafa. Qazbek Nūralinnıŋ aituynşa, Baijannyŋ 14 jasar balasy Mūsanyŋ bır jasaǧan tentektıgıne qatty yza bolǧan Baijannyŋ atasy Ormannyŋ Mūstafasy jūrttyŋ aldynda atyn tartyp alady. Sodan keiın Mūsa tuysqanyna qyr körsetıp, auyl arasynda ylǧi jaiau jüretın bolǧan. Mūsanyŋ būl qylyǧy atsyz jürmeitın auyldaǧylarǧa ūnamaidy. Sondyqtan olar Mūsany «Jaiau Mūsa» ataǧan eken. Menıŋşe, Jaiau Mūsa öz öleŋderınde «Jaiau jürıp, attydai şırenemın», «Atandym sol sebeptı Jaiau Mūsa», «Sorly äkeŋ jaiau jürıp, zäkün quǧan», «Jürmeidı kımder jaiau zorlyq qylsa», «Attydan jaiau jürıp, kek alamyn» dep aitqandaryna qaraǧanda, laqap aty özıne de ūnaityn siiaqty». (Serık Jaqsybaev. Qarjas ūrpaqtary. (269-bet)).
«Äkem äskerden kelıp aǧaş kesıp, kıre tartyp jürıptı. 22 jastaǧy kezı bolar, sonda Jaiaudyŋ balasy Salyq ta jūmys ısteptı. Onyŋ 70-tegı kezderı eken. Şau tartyp qalǧan qariiaǧa kömektesıp, qasynda jürdım. Aitar sözı, äkesınen qalǧan nazy bolsa aitylar edı ǧoi. Aramyzda eşqandai äŋgıme bolǧan joq» dep eske alatyn. Babamyzdyŋ atyn qaralaityn ändı jaqtyrmaityn ülkender öttı ǧoi. Bıraq ännıŋ de änı bar. Eger ol da kezındegı tap tartysy saiasatynyŋ yqpalymen Şormannyŋ Mūsasyn közdese de, tarihi şyndyq qalpyna kelgenı dūrys dep esepteimın, – dep sözın aiaqtady Panabek Salyqov.
Tarihşy-ǧalym Jambyl
Artyqbaevtyŋ pıkırın sūraǧanymyzda, Jaiau Mūsanyŋ tegıne qatysty bır syrdy aşyp, «Aq sisa» änı Şorman tūqymyna, sonyŋ ışınde Mūstafaǧa arnalyp şyǧarylǧanyna eş dau joq. Ännıŋ sözıne köŋıl audarsaŋyz «Şormannyŋ Mūstafasy» deidı, ony olai emes deu ädepke, şyndyqqa jatpaidy. Būl būrynda aitylatyn, qazır de söz bıletınder solai deidı. Al ol ne sebepten Şorman tūqymyna qarsy şyǧarylǧan än desek, ol jerde bırneşe gäp bar. Būl daudyŋ basy Şorman men Boştai zamanyna, iaǧni HIH ǧasyrdyŋ basyna ketedı. Ol mäselenı Baiannyŋ özınıŋ kärı qūlaqtary bolmasa, basqa adam tüsıne qoimaidy. Būl jerde ru aralyq ta, tūlǧa aralyq ta qarama-qaişylyqtar men bäsekelestıkter bar» dep aitty. Aqynnyŋ Boştaiǧa qatysy jönınde jazuşy Zeitın Aqyşevtyŋ kıtabynda mynadai joldar tarihşynyŋ sözın quattaityn siiaqty:
Boştaidan men tudy dep
el aitady,
Bılmese beker, tekke nege
aitady?
Myqtynyŋ jūrnaǧynan
jaratylǧan,
Jüregınıŋ oty bar, – dep aitady Z.Aqyşev «Jaiau Mūsa» romanynda.
Jalǧanda 94 jyl jasap, «Aq sisa» änın qaldyrǧan Jaiau Mūsa kım edı dep şejırege taǧy üŋıldım. Ä.Marǧūlannyŋ şyǧarmalarynda Arǧyn-Süiındıkten – Sūltanmahmūt Toraiǧyrov, Qanyş Sätpaev, Älkei Marǧūlan, Oljas Omarūly syndy igı jaqsylardy düniege äkelgen ırgelı rudan şyqqany jazylady.
Bır zamanda düniege kelgen Mūsa, Mūstafalardyŋ esımın qyryq pyşaq etıp qoiu kımderge kerek boldy eken dep oilaisyz. Mümkın zamanynda ötken şyǧar, bolǧan şyǧar… Bıraq osy joldardyŋ köleŋkesı Şormanovtar ūrpaǧynyŋ da kökeiınde jürgenın bızge jetkızdı. Bır anyǧy, ärqaisysyn biık tau köretın, tek Baiantaudyŋ emes, bükıl qazaqtyŋ biık şoqysy dep qarau bügıngı qazaqqa qajet. Al taudyŋ küngeiı de, köleŋkesı de bolady.
Bırı – jaiau, bırı ǧūmyryn at üstınde ötkızse de, ol – bızdıŋ tarihymyz, bızdıŋ ötkenımız. Bolaşaqqa amanattaityn mūramyz. Endeşe, köŋılge köleŋke tüsıretın şumaqtardyŋ ekpının qaita qarap, ändı basqaşa salu kerek pe? Tym bolmasa, tekten-tek «äruaqtardy küŋırentpeu üşın».
Aigül UAISOVA
