Elımız sanauly künderden keiın «EKSPO-2017» körmesın ötkızedı. Būiyrtsa, kün, jel, su sekıldı tabiǧi quat közderın damytudyŋ bolaşaqtaǧy joldary men mümkındıgı älemge tanystyrylmaq. Osy oraida elordadaǧy L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ oqytuşysy, tehnika ǧylymdarynyŋ kandidaty Serıktai Baimūhanov Qazaqstanda kün energiiasyn paidalanudyŋ tiımdılıgın zerttep keledı. «Astana aqşamy» gazetıne bergen sūhbatynda da tabiǧi quat közın paidalanudyŋ mümkındıkterın äŋgımelep berdı.
– Serıktai Käkenūly, özıŋız bılesız, älem elderı energiiany paidalanudyŋ qauıpsız ärı tabiǧi türıne köşude. Būl rette özıŋız sonau 90-jyldardyŋ kezınde kün energiiasyn türlendırudıŋ termohimiialyq ädısterın zerttedıŋız. Osy ǧylymi ızdenısıŋızdıŋ nätijesı bar ma?
– Dūrys aitasyz, kün energiiasyn tasymaldau men türlendırudıŋ tiımdılıgıne ǧylymi taldau jasau arqyly kün energiiasyn türlendıru üşın jabyq termohimiialyq sikl qaǧidasymen jūmys ısteude energiiany ornatudyŋ damuyna üles qostym dep aita alamyn. Kün energiiasyn Qazaqstanda paidalanudyŋ tiımdılıgı jönınde ǧylymi eŋbekter jazdym. Būl – qatardaǧy jai taqyryp emes, «EKSPO-2017» halyqaralyq körmesıne arqau bolǧan taqyryp. Bızde kün energiiasyn paidalanudyŋ mümkındıgı zor. Elımızdıŋ oŋtüstık eldı mekenderınıŋ köbı kün energiiasyn paidalanyp keledı. Bıraq, aşyq ädıspen. Bızdıŋ qolǧa alǧanymyz – älemdık deŋgeide jūmys öndırısınde paidalanu. Kezınde Reseidıŋ Novosibirsk qalasynda däl osy mäselemen ainalysqan edım, keiınnen ūiymdastyru basşylyq jūmysyna ketıp qaldym.
Qūrylys erıkkennıŋ ermegı emes
– Özıŋız Mehanika jäne qoldanbaly matematika mamandyǧyn tämamdaǧansyz. Bıraq säulet-qūrylys fakultetınde dekan bolyp jürsız…
– Sözıŋızdıŋ jany bar. Özım osynda kelgende «Myna kısı mehanik, bız bolsaq qūrylystyŋ bılgırımız» dep mensınbegender de boldy. Söitıp jürgende emtihan kezınde aiqai-şu şyqty. Sūrastyrsam, oqytuşylar «Joǧary matematika-1» degendı ǧana oqytamyz, «Matematika-2» tiptık baǧdarlamada joq deidı. Taŋǧaldym. Sebebın sūrasam, būryn bolǧan eken. Keiınnen alyp tastady deidı. Sosyn osy pännen beretın oqytuşylardy jinap alyp sebebın sūrasam, kümıljıgen jauaptar aldym. Özıŋız oilaŋyzşy, matematika oqymaǧan, mehanikany qaidan bıledı? Mehanika – barlyq tehnikalyq mamandyqtardyŋ negızı. Formulanyŋ bärı mehanikadan şyqqan. Matematikany bılmese, qimyldy şeşe almaidy. Formula aspannan tüsken närse emes, formula bır prosestı bıldıredı. Onyŋ şeşuın tabu üşın matematikany bılu kerek. Bolaşaq qūrylysşy mamandar matematikany bılmese üidı qalai salady? Üi nege qūlap qalady? Üi sapaly bolu üşın ırgesın qūimas būryn jerdı qazyp, onyŋ astynda su bar ma, qai jerı qūrǧaq, oǧan qanşa küş tüsedı, salmaq tüsedı, soǧan şydai ma, maiysyp kete me, qūlap kete me, osynyŋ bärın esepteu kerek. Olar matematikany, mehanikany bılmese, ärine, sapaly qūrylys sala almaidy.
– «Joǧary matematika-2» oqu baǧdarlamasyn engızudıŋ qajettılıgı sodan tuyndaǧan eken ǧoi…
– Ärine, oqu baǧdarlamasyn qaita jasattym. Oqytuşylarǧa ötırık maman daiyndap jatqandaryn, tıptı, memleket aldynda qylmyskersıŋder dep qatty aituǧa tura keldı. Öitkenı sauaty az mamannyŋ tūrǧyzǧan üilerı erteŋ qūlaidy. Būl – qylmys. Qūrylys balanyŋ oiyny emes, onyŋ artynda qanşama adamdardyŋ taǧdyry tūr. Alysqa barmai-aq, Qaraǧandyda qūlap qalǧan köp qabatty «Besoba» tūrǧyn üi keşenın aitsaq ta jetkılıktı.
İnnovasiialyq baǧdarlama tiımdılıgın körsettı
– Elımızde sapasyz qūrylystyŋ köbeiuıne ne sebep dep oilaisyz?
– Mūndai apatqa jol beru – qūrylys jūmysyn bastamas būryn aldyn ala zerttep, ölşep, tekserıp almaǧannyŋ saldary. Qazır osynyŋ bärın ǧylymi zertteidı. Mäselen, bız zamanaui apparattar satyp aldyq. Iаǧni, onyŋ kömegımen betonnyŋ qalyŋdyǧyn syrtynan bıle salamyz, armaturanyŋ qalyŋdyǧyn köre alamyz. Jerdıŋ tyǧyzdyǧyn ölşei alatyn da aparattar bar. Üi salatyn jerge baryp bärın aldyn ala eseptep, zertteu kerek. Qazır bız üi tūrǧyzatyn kompaniialarǧa «Bızge kelıŋder, aqşasyn töleŋızder, eseptep beremız» dep aita alamyz. Negızınen, osylai bolu kerek. Kez kelgen üi salatyn qūrylys kompaniiasy jerdıŋ topyraǧyn ölşetıp, onyŋ astynda su bar-joǧyn, qazyqty qūrǧaq jerge jetu üşın qanşa metr qazu kerek ekenın aldyn ala anyqtatu kerek. Qazır jyldam üi salamyz dep, sapasyna män berılmei jatyr. Bügınde eşkımnen eşteŋe talap etılıp jatqan jan joq. «Aqşamdy salyp edım, üi qūlap qaldy, firma joq bolyp kettı» deitın jūrt köbeidı. Jauapsyz mekemeler eldıŋ tırnektep jinaǧan aqşasyn alady da, qaşyp ketedı. Izdeseŋ, ol firma joq nemese atauyn özgertıp jıberıp, myna jaqta ekınşı sapasyz üiın saludy bastaidy. Mıne, qoǧamnyŋ bügıngı keselı.
– Qūrylys salasynda qanşa maman daiarlanuda?
– Fakultette 20217 bılım aluşy bar, sonyŋ 313-ı – magistrant. Jetı ǧylym doktory bar. Astana elımızdıŋ bas qalasy bolǧannan ba, bızge oquǧa tüsuşıler öte köp. Bız säulet, dizain, qūrylysşy, injenerlık jüieler men jelıler, geodeziia jäne kartografiia salalary boiynşa mamandar daiyndaimyz. Qūrylysşy mamandyǧyna granttar köp. Respublika boiynşa 500 oryn berıledı, sonyŋ 350-400-ı bızdıŋ fakultetke kelıp tüsedı. Jylyna 30-40 adam akademiialyq ūtqyrlyqpen şetelge baryp, bılımın köterıp keledı. Memlekettık innovasiialyq damu baǧdarlamasy boiynşa byltyr bızde 112 adam bıtırdı. Osy baǧdarlama aiasynda studentterdıŋ basym köpşılıgı Koreia, Germaniia, Tursiia sekıldı şel elderge baryp, bılımın köterıp keldı.
Eurostandartqa sai mamandar daiarlanbaq
– Bıtırgen tülekterıŋız bırden jūmys tauyp kete ala ma?
– Bızdı bıtırgenderdıŋ 80 paiyzy jūmysqa ornalasady. Äsırese, qūrylys injenerı mamandyǧyn alǧandardyŋ köbı Astanada qalǧysy keledı. Aimaqtarǧa barǧysy kelmeidı. Olarǧa «Elge baryŋdar, otbasy qūryp, jaqsy tabys tapsaŋ, älemnıŋ kez kelgen jerın şarlaisyŋdar» dep keŋes berıp qoiamyz.
– Elorda törınde qūrylystyŋ qar qyny joǧary ekenı belgılı. Syrttai qaraǧanda, köbıne şeteldık jūmysşylardy baiqaimyz. Bızdıŋ mamandar qanşalyqty osy qūrylystyŋ basynda jür?
– Qūrylys bolǧanda onyŋ köbı – qara jūmys. Bızdı bıtırgender – injenerler.
Qazır mamandardy sertifikattau degen mäsele şyǧyp jatyr. Ol – käsıbi maman ekenıŋızdı baǧalau, tekseru. Köbıne qūrylysşylar şetelden kelude. Bızdıŋ mamandardy alaiyn dese, sertifikat joqtyǧyn alǧa tartady. Soǧan qazır köp köŋıl böludemız. Balalarǧa sertifikattau ortalyǧynan ötıŋder desek te, sertifikat jasaityn ortalyqtar az. Bızdegı qūrylysta tender ūiymdastyrylatyn kezde jūmysşylardyŋ 80 paiyzy qazaqstandyq boluy kerektıgın aitamyz. Olar kelısedı. Bıraq qūrylys bastalǧanda älgı sertifikattyŋ joqtyǧyn alǧa tartady. Sondyqtan üi salatyn kezde 20-30 paiyz ǧana elımızdıŋ azamattary jüredı. Sebep, eurostandartqa sai maman joq. Sondyqtan joǧaryda tılge tiek etken ÜİİDB baǧdarlamasyna eurostandartqa sai mamandardy daiyndau ısı engızıldı.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
Äŋgımelesken:
Gülmira AIMAǦANBET
