Ömırzaq OZǦANBAEV, tarih ǧylymynyŋ doktory, professor: ÖRIS ALǦAN ÖZGERISTER ÖRKENİETKE JETKIZDI

«Qartyŋ bolsa, qazynaŋ» deidı halyq danalyǧy. Aqsaqaldarmen ärkez äŋgıme-düken qūryp, keŋes sūrap tūrǧannyŋ artyqşylyǧy bolmasa, kemşılıgı joq. Künı keşe ǧana Qazaqstan Respublikasy Ardagerler keŋesı töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary, elımızdıŋ bılım salasyna bırtalai eŋbek sıŋırgen Ömırzaq Ozǧanbaevpen tıldeskenbız. Sūhbatymyz türlı baǧytta örbıdı, täuelsızdıktı söz ettık, jastar tärbiesın de jai qaldyrmadyq, batyr aǧalar turaly da syr şertıstık…

HALYQ QŪNDYLYQTARYN QUATTAP JÜRMIZ

– Ömırzaq aǧa, biyl elı­mız täuelsızdıgınıŋ jiyrma bes jyldyǧyn toilamaq. Söz joq, qasiettı mereke, qas­terlı duman. Aldymen aǧa buynnyŋ kökeiın­degı sözın äŋgımele­seŋız…

– İä, rasynda, bızdıŋ halqymyz ülken merekenıŋ qarsaŋynda tūr. Ol mereke – bızdıŋ täuelsızdıgımızdıŋ jiyrma bes jyldyǧy. Ata-babamyz talai jyl armandaǧan, ǧasyrlar boiy aŋsaǧan, tıptı, qoly jetpegen derbestık bızdıŋ däuırdıŋ maŋdaiyna būiyrdy. Halqymyz 1991 jyly ǧana şyn täuelsız Qazaqstandy qūruǧa kırıstı.

Mıne, sodan berı ötken jiyrma bes jyldyŋ ışınde bızde ırı-ırı ǧasyrlardyŋ jügın köteretın köptegen şarualar tyndyryldy. Irgelı memleket qūrdyq, elımız damudyŋ daŋǧyl jolyna şyqty. Respublikamyzda jürıp jatqan aluan türlı özgerıster, reformalar, sarabdal saiasat – barlyǧy bızdıŋ elımızdıŋ atyn älemge äigıledı.

Qazır Qazaqstan, onyŋ äsem de jaŋa astanasy, tūŋǧyş Elbasy – bärı-bärı älemge aian. Bügınde dünienıŋ köptegen elderı Qazaqstandy bıledı, syilaidy, sanasady. Mūhittyŋ arǧy betındegı azuyn aiǧa bılegen Amerika Qūrama Ştattarynyŋ özı Qazaqstandy özderınıŋ strategiialyq ärıptesı sanaidy. Europanyŋ köne materikterınıŋ elderı Qazaqstandy naryqtyq jaǧdaiǧa ikemdelgen, ekonomikasy qalyptasqan memleket dep esepteidı. Al Täuelsız memleketter dostastyǧyna kıretın, būrynǧy alyp imperiianyŋ qūramyndaǧy respublikalar Qazaqstandy özde­rınıŋ köşbasşysy sanaidy.

Mıneki, osyndai orasan biıkke köterılgen el täuelsızdıgınıŋ ülken toiyn dürkırete toilaudyŋ qarsaŋynda tūr. Bızdıŋ elımızde aluan türlı özgerıster, ideologiialyq tärbie, ekonomikalyq-saiasi jūmystar örıs aldy, olardyŋ barlyǧy qazaq halqyn qaryşty damuǧa jetelep, örkeniettıŋ tabaldyryǧyn attatty. Söitıp, elımızdıŋ daŋqyn asqaqtatty.

– Özıŋız basşylyǧynda otyr­ǧan Qazaqstannyŋ Ardagerlerı keŋesı – qazynaly qarttardyŋ dualy sözın toǧystyrǧan ırgelı ūiym ekenı ämbege aian. Äsırese, patriottyq tärbie men ideologiia baǧytynda atqaryp jatqan şarualaryŋyzdyŋ ūşan-teŋız ekenın jasyra almaimyz. Söz oraiynda, keŋestıŋ tynys-tır­şılıgı jönınde az-kem aita ketseŋız.

– Qazaqstannyŋ Ardagerler keŋesı – on tört oblystaǧy Almaty jäne Astana qalalaryndaǧy, ekı jüzden astam audandar men qalalardaǧy ardagerler ūiymdaryn bırıktıretın, on myŋnan astam bastauyş ūiymnyŋ basyn qosatyn, million segız jüz myŋnan astam müşesı bar elımızdegı eŋ ırı ūiymdardyŋ bırı. Būl ūiymnyŋ qūrylǧanyna, aman bolsaq, aldymyzdaǧy 2017 jyly otyz jyl tolady. Al bız sol otyz jyldyqty keŋ kölemde, auqymdy deŋgeide atap ötkelı otyrmyz.

Endı osy jyldardyŋ ışınde ne atqardyq, nenı bıtırdık? Ardagerler degen kım? Ras, «Qarty bar, qariiasy bar üi – qazynaly, dariialy üi» dep jatamyz. Zamanynda aduyndy aqyn, aibarly batyr Mahambet Ötemısūly «Qarttary eger bolmasa, jastary bolar diuana» dep aitqan eken. Mahambettıŋ jäne bır sözı bar «Azamat, senı saqtadym, bır şaruama kerek dep». Mūqaǧali Maqataev «Auylda bır qariia bolmasa eger, Aǧaiyn arazdasyp keter edı» dep aitady. Ejelgı rim men grekterdıŋ elınde: «Körgen-bılgenın aitpasa, aǧalardyŋ özderı kınälı» degen söz bar. Qoǧamda ülken orynǧa ie bolǧan, airyqşa biık statusy bar aqsaqaldardyŋ ūiymy qazaq elınde de osyndai ırgelı jäne bedeldı.

Būl ūiym, bırınşı kezekte, halqymyzdyŋ qūndylyqtaryn – dındı, dıldı, tıldı nasihattauǧa, quattauǧa ülken kömek körsetıp jatyr. Sonymen qatar, jastar tärbiesıne belsene atsalysuda. Ardagerler keŋesı elımızdıŋ baǧyt-baǧdaryn, Prezidentımızdıŋ saiasatyn qoldap, ony halyqqa tüsındırude auyz toltyryp aitarlyqtai jūmystar ūiymdastyruda.

Ärine, bızdıŋ elımızde qarttarǧa erekşe yqylas, qamqorlyq körsetılıp jatqany beseneden belgılı. Men mūny Ūlt köşbasşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ arqasy der edım. Mūndai jūmystar barǧan saiyn nyǧaia beretınıne de bız senımdımız. Aldaǧy uaqytta ardagerlerge arnalǧan ırgelı ıster jalǧasyn tabady dep esepteimız.

Jalpy, ardagerler ūiymy qazırgı şaqta ülken şarualardyŋ aldynda tūr. Olar – bız ūiymdastyratyn aluan türlı şaralar, seminarlar, plenumdar, konferensiialar. Būl jiyndardyŋ barlyǧynda ardagerler jastarǧa ülgılı sözderın ar­nap, aqyl-keŋesterın aiamai berıp otyrady.

PATRİOTTYQ TÄRBİE – BASTY NAZARDA

– Ömırzaq aǧa, qazırgı qariia­lardy ne tolǧandyrady, qandai mäsele alaŋdatady?

– Jetıstıktıŋ jeterlık ekenın aittym. Kemşın tūstar da barşy­lyq. Dese de, «köş jüre tüzelıp» keledı. Al negızgı mäselenı bylai jetkızeiın: qazaq elı – özınıŋ tarihymen qaita qauyşqan memleket. Bız ǧasyrlarǧa sozylǧan tarihymyzdaǧy aqtaŋdaq betterdı tolyqtyra bastadyq. Bügıngı täuelsız eldıŋ Otanyn, tuǧan jerın süietın patriottaryn, eljandy azamattaryn tärbieleu üşın mındettı türde tarihi sana qalyptasuy kerek. Iаǧni, bız jerden şyqqan, ne kökten tüsken el emespız. Ülken tarihymyz, myŋjyldyq mädenietımız bar qalyptasqan halyqpyz. Arǧy babalarymyzdyŋ şyǧu tegın aitpaǧanda, ötken jyly ǧana Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn dürkıretıp atap öttık. Osy jyldardyŋ ışınde qazaq halqy bırıgumen, kırıgumen, ırılenumen kele jatyr. Sonyŋ nätijesınde bız ırgelı elge ainalyp ülgerdık.

Jalpy, jastar tärbiesı – arda­gerlerdıŋ aldynda tūrǧan bırınşı kezektegı mäsele. Joǧaryda aitqan dünielerdı bügıngı buynnyŋ bo­iyna sıŋıru – bızdıŋ būljymas paryzymyz. Ömır boiy jiǧan tärbiesın, al­ǧan bılımın jastarǧa üiretudı aqsa­qaldar arman etedı, maqsat tūtady.

Ärbır belgılı bır jasqa jetken adamnyŋ aldynda mynadai oi tūrady: menen keiın ömırge kım keledı? Oǧan men ne tastap kete alamyn? Olar aǧalardyŋ, atalardyŋ qasiettı jolyn keleşekke jalǧastyra ala ma? Osyndai oilar, mäseleler aǧa buyndy oilandyrady, tolǧandyrady. Sondyqtan bügıngı Qazaqstan ardagerlerı osyndai oimen, qam-qareketpen, qamqorlyqpen jastar mäselesıne ünemı jiı oralyp otyrady.

TAITÖBE TALAI MYQTYNY TÜLETKEN

– Elordanyŋ törın tılıp jat­qan Raqymjan Qoşqarbaev daŋ­ǧylynyŋ boiynan batyrdyŋ eŋselı eskertkışı aşylǧaly jat­­qan körınedı. Būl uaqiǧa da qazaqtyŋ bırlıgı men eldıgın taǧy bır aişyqtary anyq. Sızdı kö­neköz aqsaqal dep sūraǧanym ǧoi, Ūly Otan soǧysyn tüiındep, Reihstagqa alǧaş bolyp tu tık­ken bahadür turaly äŋgımelep berıŋızşı.

– Onyŋ jön-aq, balam. Ärı­den tarqatsam, tarih tūnǧan Taitöbenıŋ eskı jädıgerı – mektep üiı bar. Ūlylar men ūlyqtardyŋ közındei bolǧan būl nysannyŋ keşegısı ǧasyrdan syr tartady. Türı men sipatynda da köne däuırdıŋ örnegı bar. Oǧan ırgeles ekı şaǧyndau üide internat ornalasqan. Bügıngı tört bölmelı üidıŋ aumaǧyn alyp jatqan eskı mektepte otyryqşy eldıŋ balalary oqyp, sauat aşypty. Qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken marǧasqalary men jolbarys jürektı batyrlary osy bır eleusızdeu şetkerı qalǧan auyldaǧy mekteptıŋ tülekterı degenge bıreu sense, bıreu senbes. Vzvod komandirı, leitenant ärı Halyq qaharmany Raqymjan Qoşqarbaev, Keŋes odaǧynyŋ ekı märte batyry Talǧat Bigeldinov syndy belgılı adamdar osy mektep-internatta jatyp oqyp, bılım alǧan. Eskınıŋ közın bügınge därıpteitın memorialdy taqtadaǧy «Būl üide 1932-1939 jyldary Ūly Otan soǧysynyŋ ardagerı, daŋqty jerlesımız, Halyq qaharmany Rahymjan Qoşqarbaev därıs alyp, tärbielengen» degen jazu osy derektı aiǧaqtap tūr.

Taǧy aita keterlıgı, osy mektepte direktorlyq qyzmet atqarǧan tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty Jaqypbek Ysqaqov – joǧaryda aty atalǧan igı jaq­sylardy oqytyp, tälım-tärbie bergen ūla­ǧatty ūstaz. Şäkırtı Raqymjan Qoşqarbaevpen ötken ǧasyrdyŋ 50-60 jyldary jaqsy bailanysta bolypty. Ol kezde Halyq qaharmany Almatydaǧy «Qazaqstan» qonaqüiınıŋ direktory qyzmetınde eken. Syilasqan künderden eskertkış-belgı bolyp qalǧan myna bır sözder köpke ülgı bolarlyq: «Ysqaqov Jaqypbek aǧaǧa! Taitöbede oqyǧan künderden estelık retınde, Sızdı är uaqyt özımnıŋ ūstazym retınde qatty qūrmet tūtamyn! Taitöbe auylyn­daǧy mektep-internat, onda bılım alǧan künder – bärı osy uaqytqa deiın jadymda. Inıŋız Raqymjan. Almaty qalasy. 1978 jyl».

Kıleŋ myqtylarǧa sabaq bergen Ysqaqov jai adam emes, Almatydan kandidattyq dissertasiiasyn qorǧap, tarih ǧylymdarynyŋ kan­­di­daty atanǧan. 1937 jyly Tai­töbe mektebınde direktor bolyp qyzmet jasaǧan. Sol uaqytta bolaşaq qazaq batyry Raqymjan Qoş­qarbaev 6-synypta oqidy eken.

1954 jyly Kalinin atyn­daǧy Leningradtyŋ äskeri peda­gogikalyq institutyn bıtır­gen Jaqypbek Ysqaqovty ömır joly Sterletamak, Orenburg qala­­syna alyp kelgen eken. Ol sonda ūşqyştar daiyndaityn uchilişede ūstaz bolyp, KSRO tūŋǧyş ǧaryşkerı Iýrii Gagarindı oqy­tady. Tarihta attary qalǧan, esım­derı elge keŋınen tanys azamat­tarǧa ūstaz bolǧan ǧalymnyŋ tuǧan jerı de – osy Taitöbe bolatyn.

Mıne, körıp otyrǧanymyzdai, Qoşqarbaevtan Taitöbenı, Tai­töbeden batyrlar ızın ajyratyp ala almaimyz. Taitöbe şoqy bolsa da, şoqtyǧy biık qasiettı meken. Ür­kerdıŋ şoǧyryndai bolsa da ül­ken jürektı erler şyqqan būl jerden.

– Äŋgımeŋızge rahmet, aǧa!

Sūhbatty jürgızgen:
Ashat RAIQŪL