Qazaqtyŋ qaisar tūlǧasy

Qazaqtyŋ bırtuar ūly Jūmabek Ahmetūly Täşenevtıŋ keler 2015 jyly 100 jyldyq mereitoiy respublika kölemınde atalyp ötuı tiıs. Kezınde elımızde joǧary lauazymdy qyzmetter atqarǧan asyl azamat elı men jerınıŋ qamaly, qorǧanyndai bolyp Keŋes odaǧynyŋ ämırşıl-äkımşıl bilıgıne qarsy tūrǧan qaharman edı. Qazır elımız täuelsız, halqymyz beibıt zamanda kün keşude. Bıraq, ūlt tarihyndaǧy osyndai eren eŋbegı bar tūlǧalardy laiyqty därejesınde baǧalai alyp jürmız be?! Endı osy qairatkerdıŋ ǧūmyrbaianyna arnalǧan kıtapqa nazar audaryp körsek.

2012 jyly «Ǧylymi qazyna» memlekettık baǧdarlamasy aiasynda Memleket tarihy institutynyŋ ǧalymdary Seiıtqali Düisen men Qanat Eŋsenovtyŋ «Jūmabek Täşenev» atty ǧylymi-zertteu eŋbegı tarih ǧylymynyŋ doktory, professor Bürkıtbai Aiaǧan­nyŋ redaksiiasymen «Ūly Dala tūlǧalary» seriiasy boiynşa jaryq kördı. Atalǧan kıtapta qai­ratkerdıŋ önegelı ömırı men taǧlymdy taǧdyry jäne tūtastai keŋestık däuırdegı uaqiǧalar men qūby­lys­tar, el tarihyndaǧy  talas­tar men tartystar baiandalǧan.

Jūmabek Täşenev esımı aŋyz­ǧa ainalyp, halyq jadynda saqtal­ǧa­nymen, resmi tarih ǧyly­­mynda älı jan-jaqty zerttele qoiǧan joq. Kezınde Alaş qai­­rat­kerlerı «qazaq üşın kerek şarua­ny erteŋge qaldyrmaudy» aitqan edı, kıtap avtorlary da osy qaǧi­dany ūstansa kerek. Olar aituly tūlǧanyŋ Qazaqstan jerınıŋ tū­tastyǧyn saqtap qalu jolyndaǧy küresın eŋ basty eŋbegı dep kör­setken.

Keŋes elın N.Hruşev bas­qar­ǧan (1953-1964 j.j.) kezde Qa­zaq­­standy bırneşe ölkege bölıp tastap, tübınde res­publi­kany joiuǧa baǧyt ūs­tan­ǧany belgılı. Onyŋ bırsypyra jerın jyrymdap Özbekstanǧa, Türık­men­stanǧa, Resei Federasiiasyna bölıp bermekşı boldy. Oŋ­tüstık Qazaqstan oblysynyŋ Bos­tandyq audanyn 1956 jyly Öz­bek­stanǧa berıp te ülgerdı. Qazaq Respublikasynyŋ basşy­lyǧy jer beruge qarsy ekenın bıldırgenımen, KSRO-nyŋ keu­dem­soq basşysy olardy tyŋda­mady. Sodan soŋ 1960 jyly Qazaq­stannyŋ soltüs­tıgındegı bes oblysyn (Sol­tüstık Qazaqstan, Kökşetau, Qos­tanai, Aqmola, Pavlodar) Resei Federasiiasyna berudı talap ettı. Sol kezde Qazaqstannyŋ Ministrler Keŋe­sınıŋ töraǧasy qyzmetın at­qarǧan Jūmabek Täşenev būl KSRO men Qazaq Respublikasy Konstitusiiasynyŋ baptaryn būzuşylyq, halyq erkımen sanas­­pauşylyq ekenın, eger jerdı zaŋ­syz beretın bolsa, Qazaqstan basşy­lyǧy halyqaralyq ūiym­darǧa şaǧymdanatynyn eskertıp, N.Hru­şevtı kerı şegınuge mäjbür ettı. Osy qarsylyǧy üşın ony qyzmetınen ketırdı.

«Täşenev taǧylymyn qalai baǧa­lauǧa bolady?» degen mäselege kelsek, ol elınıŋ, jerınıŋ tūtas­tyǧy üşın basyn bäigege tıkken ūlt­jandy qairatker. Eger qarsy şyǧyp, qaisarlyq körsetpese, Qa­zaqstannyŋ besten bır bölıgı 1960 jyly Reseige berılıp, res­pub­likamyz täuelsızdık alǧan jyldary ol jerler kerı qai­ta­rylmai qalar edı. Son­dyqtan, onyŋ ūltjandylyǧy keiıngı ūrpaqqa ülgı-önege. Onyŋ erlıgın jastarǧa nasihattau – bar­şa­myzdyŋ paryzymyz. 

Jabai QALİEV,
Memleket tarihy institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı