Alla-taǧala syilaǧan jaryq düniege kelıp, ömır degen ūly köşke ıleskennen keiın talai adamdarmen tanysyp, talai adamdarmen tabysasyŋ, bırtalai adamdarmen dämdes-tūzdas bolasyŋ, köş ılgerılegen saiyn jolai kezdesken keibırımen qarym-qatynasyŋ ärtürlı jaǧdailarǧa bailanysty bırtındep sireksıp, aqyry älgı tanysyŋ ömırdıŋ äldebır qaltarystarynda qalyp, ūmyt bolady. Al, endı bırımen äŋgımeŋ jarasyp, jaqsy qarym-qatynas ornatasyŋ. Ömır köşınde kezdesken sondai aǧalarymnyŋ bırı – Batyrhan Qajyakbarūly Merǧaliev. |
Batekeŋmen taǧdyr bızdı Parlament qabyrǧasynda jolyqtyrdy. 1998 jyldyŋ qys ailary-tyn. Almatydan Qazaqstannyŋ jaŋa elordasyna köşıp kelgenımızge bırer aidyŋ ǧana jüzı bolǧan. Aru Almatynyŋ äsem köşelerınde köŋılımız asyp-tasyp jüretın bızder üşın jaŋa astananyŋ – sol kezdegı Aqmola qalasynyŋ jūpynylau körınısıne közımız üirene almai-aq qoiǧan-dy. Onyŋ üstıne, otbasymyz, bala-şaǧamyz anda, özımız mūnda ärı-särı küi keşıp jürgenımız jäne bar. Sonyŋ äserı me, kım bılsın, Almatydan tanystarymyz kele qalsa, märe-säre bolyp qalamyz.
Köŋıl qoŋyltaq tartyp jürgen sondai künderdıŋ bırınde Aqmolaǧa ıssaparmen Almaty tehnologiia institutynyŋ bırınşı prorektory, tehnika ǧylymdarynyŋ doktory, professor Oŋalbek Näleev aǧamyzdyŋ joly tüsıptı. Ol kısımen aǧaiyndyq tūrǧydan qarym-qatynasta edık. Amandyq-saulyq sūrasu barysynda Oŋalbek aǧa: «Parlamentte Batyrhan Merǧaliev degen aǧaŋ jūmys ısteuşı edı, sen ony maǧan tauyp bere almaisyŋ ba?» degen saual tastady. Men ol kezde Parlament Senatynyŋ Apparatyndamyn. Bızde ondai adamnyŋ joq ekenın aita kelıp, Parlament Mäjılısınıŋ Apparatynan sūrastyryp körmekşı boldym. «Bır jaǧynan senı tanystyraiyn dep edım, – dep äŋgımesın sabaqtady Oŋalbek aǧa. – Ol kısı de bızdıŋ oŋtüstıktıŋ qazaǧy. Onyŋ üstıne jegjattyǧy da bar. Jūbaiy saǧan äpke bop keledı. Kezınde Qazaqstannyŋ Joǧary oqu oryndary ministrlıgınde basşylyq qyzmette bolǧan. Men de joǧary oqu ornynda qyzmet ısteitındıkten, būrynnan tanyspyz. Jeltoqsan oqiǧasyna bailanysty qudalanyp, qyzmetınen alynyp, bıraz qiyndyqtar kördı». Oŋqaŋ osylai dep bır tüiındedı. Jeltoqsan oqiǧasy atalǧanda men erıksız eleŋ ete qaldym.
Batyrhan aǧamyzdy köp qinalmai tauyp aldym. Mäjılıs Apparatynyŋ ekonomikaǧa qatysty bölımınde konsultant eken. Tanysa kele bır üide tūratyn bolyp şyqtyq. Mıne, sol uaqyttan berı Batekeŋmen qarym-qatynasymyz üzılgen emes. Bızdıŋ äŋgımemızdıŋ jarasym tauyp,
oŋai tıl tabysyp, aǧa-ını bolyp syilasyp jüruımızdıŋ sebebın tym kürdelendırudıŋ de qajetı şamaly. Bırınşıden, bız qūdaiy körşımız, baryp-kelıp jürgen mekememız de bır. Ekınşıden, Batekeŋnıŋ jeke basynyŋ qasietı de oǧan adamnyŋ ış tartyp, üiırılıp tūruyna äser etedı degen oidamyn. Üşınşıden, Batekeŋnıŋ boiynda meiırbandyq qasiet basym. Būǧan onyŋ özınıŋ kündelıktı jūmysyna degen yjdahattylyǧyn, mūqiiattylyǧyn qosyŋyz. Sonan soŋ jūrtty süisınderetın jäne bır jaqsy qasietın aitpai ketuge bolmaidy. Ol – sabyrlylyq. On bes jyldan berı men bıletın Batekeŋ qandai jaǧdaida da sabyrlylyq tanytatyn bırtoǧa mınezınen tanǧan emes. Būl onyŋ boiynda tuabıttı bar tabiǧi qasietı bolsa kerek.
Sabyrlylyq degennen şyǧady. Ärbır adamnyŋ ömırınde kezdesuı mümkın qiyndyqtar Batekeŋnıŋ ömırınde de bolmai qalǧan joq. Sondai sätterde sabyrlylyq şegınen şyǧyp, qyzbalyqqa berılıp, özıne de, otbasyna da abyroi äpermeitın yŋǧaisyz bır jaǧdailarǧa tap boluy ǧajap emes qoi. Al ondai jaǧdailar Batekeŋnıŋ ömırınde kezdespedı deisıŋ be? Basqasyn bylai qoiǧanda, 1986 jylǧy Jeltoqsan oqiǧasyna bailanysty quǧyndalyp, aldaǧy maqsat-josparynyŋ bärın kül-talqan etken jaǧdaidyŋ özı nege tūrady?
Bır sät aǧamyzdyŋ ülgılı eŋbek jolyna şolu jasap körelıkşı. Almaty halyq şaruaşylyǧy institutynda oqyp «Qarjy jäne nesie» mamandyǧyn alady, KazMU-dıŋ aspiranturasynda jäne Almaty joǧary partiia mektebınde oqyp bılımın jetıldıredı. Keŋes äskerı qatarynda qyzmet etedı. Keiın KSRO memlekettık bankı jüiesınde audandyq bölımşenıŋ inspektory, oblystyq keŋsenıŋ ekonomisı bolady. 1967 jyly Batyrhan Qajyakbarūly Şymkent pedagogikalyq institutynyŋ saiasi ekonomiia kafedrasynyŋ oqytuşysy retınde joǧarǧy oqu ornyna ǧylymi-pedagogikalyq qyzmetke auysady.
Tiianaqty teoriialyq bılımı men öndırıstık täjıribesınıŋ jetkılıktılıgı eskerılıp, Batyrhan Qajyakbarūly 1969 jyly Qazaqstan Kommunistık partiiasy Şymkent oblystyq komitetıne jauapty qyzmetke şaqyrylady jäne būl qyzmettı 1974 jylǧa deiın ıskerlıkpen atqarady, joǧary partiia mektebıne oquǧa jıberıledı. JPM bıtırgennen keiın Qazaq KSR Joǧary jäne orta arnauly bılım ministırlıgınıŋ Basqaruşy jäne ǧylymi-pedagogikalyq kadrlar basqarmasynyŋ bastyǧy bolyp taǧaiyndalady, Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ qararymen alqa müşesı bolyp bekıtıledı.
Būl qyzmette, 1976-1987 jyldary, B.Merǧalievtıŋ belsendı qatysuymen universitetter men instituttardyŋ, orta arnauly oqu oryndarynyŋ oqytuşylary men mūǧalımderı qūramynyŋ sapasyn jaqsartu jönınde qomaqty ūiymdastyruşylyq qyzmetter ısteldı. Äsırese, joǧary mekteptegı bılımnıŋ sapasyn arttyruǧa ülken üles qosatyn ǧylymi därejesı bar bılıktı kadrlardy, ǧylym doktorlary men kandidattaryn daiyndaudyŋ jan-jaqty türlerı men ädısterı qarastyrylǧan keşendı baǧdarlama daiyndalyp, ıske asyryldy. Onda doktorantura, aspirantura, stajer-zertteuşı, käsıbi mamandyǧyn jetıldıru instituttarynyŋ tiımdılıgın arttyrudyŋ joldary zerttelıp qarastyrylǧan edı. Baǧdarlamada AQŞ, Ūlybritaniia, GFR, Fransiia, Kanada, Resei, Ukraina memleketterınıŋ aldyŋǧy qatarly, damyǧan, ataqty oqu-ǧylymi ortalyqtarynda Qazaqstan Ükımetınıŋ qoldauymen ǧylym kadrlaryn daiyndauǧa nazar audaryldy. Osy jūmystardyŋ nätijesınde Qazaqstannyŋ oblys ortalyqtaryndaǧy, onyŋ ışınde jaŋadan aşylǧan tehnikalyq baǧyttaǧy instituttar oqytuşylarynyŋ sapasy joǧarylady, qazırgı uaqytta būl oqu oryndary aumaqtyq maŋyzy bar universitetterge ainalyp elımızge bılıktı mamandar daiyndauǧa atsalysuda.
Mıne osylaişa, jūmysty bar ynty-şyntysymen, yqylas-peiılımen adal atqaryp jürgen adamdy Jeltoqsan oqiǧasy kezınde studentterge laiyqty tälım-tärbie bere almady degen jeleumen ornynan alyp, jūmyssyz qaldyrdy. Ol ol ma, būdan bylai eş jerge jūmysqa alynbaityndai ahual tuǧyzyldy. Tüptep kelgende, otbasyna nan tauyp berudıŋ özı uaiymǧa ainaldy. Söitıp jürgende «jyǧylǧan üstıne jūdyryq» degendei, aiauly jary Kämşat aty jaman auruǧa ūşyrap, ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldarynyŋ bas kezınde ömırden ozdy. Batekeŋ kämeletke tolmaǧan ekı qyz, bır ūlyn qūşaqtap qala berdı.
Er jıgıttıŋ basyna tüsken osynau qiyn sätterde Batekeŋ moiymady, sabyrlylyǧyna qosa qaisarlyq tanytty. Söitıp jürgende, jyrtyq üidıŋ qūdaiy bar demekşı, Batekeŋnıŋ joly bolyp, 1987 jyly Almaty energetikalyq institutyna oqytuşy bolyp ornalasady. Iskerlıgınıŋ, bılımdarlyǧynyŋ arqasynda köp ūzamai osy instituttyŋ Ekonomikalyq teoriia kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, Gumanitarlyq bılım beru fakultetınıŋ dekany qyzmetterın atqarady. İnstitutta negızgı oqu-ädıstemelık jūmystarmen qatar, bılım berudıŋ gumanitarlyq negızın injenerlık bılımge engızu jönınde Batyrhan Qajyakbarūlynyŋ qatysuymen tiımdı jūmystar jürgızıledı. Būl mäseleler boiynşa institutta ǧylymi-täjıribelık konferensiialar ūiymdastyrylady, «Şyǧys-Batys: mädenietter dialogy» atty halyqaralyq simpoziumǧa qatysyp, tehnikalyq joǧary oqu ornynyŋ studentterıne gumanitarlyq tärbie berudıŋ ädısterı men ädıstemelerı turaly baiandamalar jasap, ǧylymi maqalalar jariialaidy.
Al elımızdıŋ täuelsızdıgı jariialanyp, onyŋ memlekettılıgınıŋ zaŋnamalyq negızderın qalyptastyru kezınde, iaǧni 1993-2006 jyldar aralyǧynda Qazaqstan Respublikasy Parlamentınıŋ apparatynda abyroimen eŋbek ettı. Aldymen Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Keŋesınıŋ apparatynda Baqylau palatasynyŋ aǧa inspektory, Ekonomikalyq reforma jönındegı komitettıŋ konsultanty qyzmetterın atqardy.
Qazaqstan Respublikasy Parlamentı käsıbi negızde jūmys ıstei bastaǧan kezeŋde Batekeŋ Mäjılıs Apparatynda eŋbek ettı. Mūnda ol Zaŋdylyq jäne sot-qūqyqtyq reforma, Ekonomikalyq reforma jäne aumaqtyq damu komitetterınde bas konsultant, bas sarapşy qyzmetterın oidaǧydai atqara jürıp, konstitusiialyq, qarjy jäne aqşa-nesie saiasaty jönındegı, aumaqtyq damu mäselelerı boiynşa, memlekettık jäne jergılıktı basqaru jönındegı zaŋ jobalaryn Parlamentte qabyldau üşın qarauǧa daiyndau jūmystaryna belsene qatysty, zaŋ jobalaryn qaraityn jūmys tobynyŋ müşesı boldy. Qazaqstan Respublikasy Parlamentınde qabyldanǧan būl saladaǧy zaŋdardyŋ elımızdıŋ tūraqty ekonomikalyq damu satysyna köşudegı orny öte maŋyzdy ekenın qazırgı uaqytta älemdık-ekonomikalyq saraptama moiyndap otyr.
Elorda Almatydan Astanaǧa auystyrylǧan 1997 jyldan 2006 jylǧa deiıngı, iaǧni qūrmettı eŋbek demalysyna şyqqanǧa deiıngı uaqytta Batekeŋ Parlament Mäjılısı Apparatyndaǧy jūmysyn L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde jäne Azamattyq aviasiia akademiiasynda ǧylymi-pedagogikalyq qyzmettermen şeber ūştastyra jürgızdı. Bügıngı künderı ol Astana qalasyndaǧy Ekonomika, qarjy jäne halyqaralyq sauda universitetınıŋ professory qyzmetı aiasynda elımızdıŋ qarjy jüiesıne mamandar daiyndauda özınıŋ eŋbektegı mol täjribesın, joǧary därejedegı käsıbi teoriialyq bılımın keŋınen ärı nätijelı paidalanyp keledı.
Batekeŋnıŋ ǧylymi jūmystary ekonomikalyq teoriia salasyna, naryqtyq ekonomikada qarjylyq mehanizmderdı jäne adam kapitalyn tiımdı paidalanu mäselelerıne arnalǧan. Ol osy salaǧa arnap ekı oqu qūralyn şyǧardy, investisiialar jönındegı pänder boiynşa oqu-ädıstemelık kıtaptar jazdy, olar oqu prosesınde paidalanylyp jür.
Merǧaliev Batyrhan Qajyakbarūly Qazaqstan Respublikasy memlekettık qyzmetınıŋ jäne Qazaqstan joǧary mektebınıŋ eŋbek ardagerı, ekonomika ǧylymdarynyŋ kandidaty, Qazaqstan Respublikasynyŋ bılım beru salasynyŋ qūrmettı qyzmetkerı. Sonymen qatar KSRO medaldarynyŋ jäne «KSRO joǧary mektebındegı üzdık jūmysy üşın» belgısınıŋ iegerı.
Joǧaryda bız maqalamyzǧa sabyrly, qaisar, meiırban dep aidar taqtyq. Batekeŋnıŋ sabyrlylyǧy men qaisarlyǧyna köz jetkızgendei boldyq. Al endı, aǧamyzdyŋ bıreudıŋ ala jıbın attamaityn, adamgerşılıkke, meiırbandyqqa toly kısılık kelbetın Batekeŋmen aralas-qūralas adamdardyŋ bärı bıledı. Sabyrlylyǧy men qaisarlyǧynyŋ arqasynda ömır jolynda kezdesken kedergıler men qiyndyqtardy eŋserıp, ūl-qyzdaryn qanattyǧa qaqtyrmai, tūmsyqtyǧa şoqyttyrmai adam qataryna qosyp, bärınıŋ joǧary bılımdı maman boluyna jaǧdai jasaǧan, bügınde jetpıstıŋ beseuıne taban tıregen Batekeŋ – qos-qostan nemere süiıp otyrǧan baqytty ata. Qadırlı aǧamyzǧa bız de ömır köşındegı baǧyŋyz ylaiym ortaimasyn demekpız.
Orynbek JOLDYBAI,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
