Almaty oblysyna tän tabiǧattyŋ tamaşa qūbylystaryn, onyŋ tarihi jerlerı men keŋ jailaularyn, nuly özenderın tamaşalauyma osydan jüz jyldan astam uaqyt būryn kelıp ketken qypşaqtyŋ bır ūrpaǧynyŋ saiahaty sebepşı bolyp edı. «Menıŋ halqym şyǧystyŋ tūqymy jäne tamyryn ortaaziialyq türkıler jerınen ızdeu kerek. Köptegen ǧasyrlar boiy vengrler (majarlar) sol tuys halyqty tauyp, onyŋ kındık bailanystaryn jalǧastyrǧysy keletının armandaidy» dep jazǧan eken vengr aristokraty, saiahatşy, botanik-ǧalym Almaşi Derd. Osy joldy jaŋǧyrtqaly Vengriiadan kelgen ǧalym Däuıt Samfai Qara men teleoperator Djordjǧa jol bastauşy bolyp, Şaryn şatqalyn betke alǧan edık.
Şaryn şatqaly tabiǧattyŋ tylsym küşımen qara jer qaq jarylǧandai özge bır älemnıŋ ūştyǧyn beineleitın qūpiia qūbylys bırneşe milliondaǧan jyl būryn paida bolǧan desedı. 150-300 metrge jetetın biık qūzdary töbeŋızden tönıp, äserlı körınıs Şaryn özenı boiymen soltüstık-şyǧystan oŋtüstık-batysqa 154 şaqyrymǧa sozylyp jatyr. Qyzyǧy, şatqalǧa sürleuımen tömen tüsıp, özenge bet alǧanyŋyzda, töbeŋızden töngen şatqaldyŋ asqaqtyǧynan basyŋyz ainalyp, böten patşalyqqa enıp ketkendei sezınesız. Jartastyŋ tiık ūşynan ainalaǧa köz jıberseŋız, bükıl şatqal alaqanyŋa syiyp ketkendei äser qaldyrady. Saiahatşylarymyz jartas-jyqpyldardy aralap, biık şatqaldarǧa örmelep şarşaǧan Şaryn özenınıŋ jaǧasyna kelıp tynyqqan edı.
Būl maŋ 200 şaqyrym qaşyqta qalǧan Almaty qalasynyŋ u-şuyn ūmyttyryp, rahatqa böleidı. Sol körınıstı közıŋızben aialap, jerdegı jalǧyz iesı adam ekendıgıne masattanyp, köŋılıŋız kökke şaryqtaidy. Şaryn özenı bastauyn tauly şyŋdardan alyp, Ilege baryp qūiady. Jaǧalai ösken būtaly nu ystyqta köleŋke bolyp jarytpasa da, künmen bırge qūlpyryp, qoŋyr-qyzǧylt reŋı ortaǧa är berıp tūratyn Şeten toǧaiynyŋ orny bölek. Toǧai negızı soǧdiian şeteninen (Fraxsinus potamophila) qūralǧan. Älem boiynşa mūndai toǧai ekı jerde ǧana bar. Bırı – Şarynnyŋ Şeten toǧaiy, ekınşısı – Soltüstık Amerikada. 1964 jyldan Şeten toǧaiy tabiǧat eskertkışı dep jariialanǧan. Şatqalda ösetın 1500 ösımdıktıŋ 17 türı «Qazaqstan Respublikasynyŋ Qyzyl kıtabyna engızılgen.
Aigül UAISOVA
