Tamyryn tereŋnen tartatyn, qazaq ruhaniiatyna nebır danalardy bergen Semei dalasy şejırege tūnyp tūr. Alaida, ony köru üşın osy künderı at sabyltudyŋ qajetı joq. Astanada otyryp-aq, elımızdıŋ şyǧysynda ornalasqan tarihi ölkege qiialmen baryp qaituǧa bolady. 10 şılde künı Qazaqstan Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı muzeiınde aşylǧan Semei oblystyq ölketanu mūrajaiynyŋ «Semei – zamana aǧymynda» atty fotokörmesı soǧan mümkındık berıp otyr. Astanalyqtardyŋ nazarynda jiyrma kündei bolatyn körmenı bastap kelgen mūrajai direktory Beken TEMIROVPEN sūhbattasudyŋ oraiy kelgen edı.
– Beken Nūǧmanūly, elordaǧa qandai maqsatpen kelıp qaldyŋyzdar?
– Biyl – Semei oblystyq ölketanu mūrajaiynyŋ 130 jyldyǧy. Küzde, amandyq bolsa, sony atap ötpekpız. Mereitoiǧa orai özımızde «Semei – zamana aǧymynda» fotokörmesın ūiymdastyrǧan bolatynbyz. Ol jaqsy şyǧyp, el qyzyǧuşylyq tanytqannan keiın respublikamyzdyŋ basqa qalalarynda da körsetsek degen oi keldı. Sodan qystan bastap Öskemenge, Pavlodarǧa, Almatyǧa apardyq. Sonan soŋ Tūŋǧyş Prezident muzeiıne habarlastyq. Mūndaǧy ärıptesterımız qūp alyp, kelıp otyrǧan jaǧdaiymyz bar.
– Endı naqty fotokörme jönınde äŋgımelep berseŋız.
– Fotokörme ekı bölımnen tūrady. Bırınşısı – on toǧyzynşy ǧasyrdyŋ ortasynan jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basyna deiıngı qara-aq tüstı suretter. Alǧaşqy äuesqoi fotosuretşılerdıŋ tuyndylary. Olarda Semeidıŋ ertedegı qalpy, öndırısterdıŋ tuyndauy, eldıŋ tūrmystyq jaǧdaiy, sauda oryndary, meşıtter, medreseler men mektepter beinelengen. Avtorlary – Mogilevskii, Tetkreier, Diukov degen fotosuretşıler. Sodan keiın mūrajaiymyzdyŋ ölketanu şaruasyna köp aralasqan aǧaiyndy Belosliudovtar degender bolǧan. Olar Semeide düniege kelıp, Mihaelis, Dolgopolovpen qatar jürgen. Aǧaiyndylardyŋ bırı – kezınde Sankt-Peterburgtıŋ arhitekturalyq institutynda bılım alyp, bıraq densaulyǧyna bailanysty oquyn aiaqtai almaǧan Nikolai. Mıne, osyndai avtorlardyŋ suretterı körsetılude.
Ekınşı bölımı jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basynan osy künderge deiın tüsırılgen suretterden tūrady. Sovet ökımetı ornaǧan kezdegı qalanyŋ keipı, mädeni oryndarynyŋ köbeiuı, öndırıstıŋ örkendeuı, mysaly, Türksıbtıŋ salynuy, jaŋa öndırıster ırgesınıŋ qalanuy, mäselen, būryn ataqty bolǧan et-konservı kombinaty beinelengen. Täuelsızdık alǧannan keiıngı, jaŋaryp qūlpyrǧan Semeidı beineleitın suretter de bar. Bızde Polunin degen azamat ömır sürgen. Marqūm öte talantty fotograf edı. Osy kısınıŋ jäne äuesqoi, käsıpqoi fotosuretşılerdıŋ är kezde tüsırgen suretterın jinaqtadyq. Solardyŋ ışınen sūryptap 100 danasyn osynda äkeldık.
Būryndary Semei qazaqtyŋ ruhani-mädeni ortalyǧy sanalǧan ǧoi. Būl – Abai, Şäkärım, Mūhtar tuǧan ölke. Qazaqstannyŋ tūŋǧyş mūǧalımder seminariiasy Semeide boldy da, onda Qanyş Sätbaev, Älkei Marǧūlan, Mūhtar Äuezov, basqa da köptegen ziialylarymyz oqyǧandyǧy belgılı.
Alaş qairatkerlerınıŋ köbı Semeide boldy. Äsırese, 1916-1924 jyldardyŋ aralyǧynda Semei qalai qalyptasyp, qalai örkendedı, nelıkten ruhani-mädeni ortalyq bolyp esepteledı, ony foto tılınde jetkızuge tyrystyq.
– Jalpy, mūrajailaryŋyzdyŋ qorynda qanşa jädıger bar?
– Mūrajaiymyzdyŋ qorynda 107 myŋ jädıger jinaqtalǧan. 35 myŋ dana kıtap qory bar ǧylymi kıtaphanamyz bar. Olar – öte baǧaly, qūndy, sirek kezdesetın kıtaptar. Küzde, mūrajaidyŋ mereitoiynda osylardyŋ bärın kelgen jūrtqa körsetuge tyrysamyz. Mereitoiǧa derektı film, fotoalbom daiyndap otyrmyz. Soǧan orai seminar da ötkızbekpız.
– Mūrajai tarihy 130 jyldy qūraidy dep aityp otyrsyz. Onyŋ bastauynda kımder tūr sonda?
– Mūrajaidyŋ bastauynda sonau zamandarda revoliusiialyq közqarastary üşın Semeige jer audarylǧan jas oqymystylar tūr. Solardyŋ ışınde Mihaelis pen Dolgopolovty aituǧa bolady.
Bızdıŋ jerımız qūmdauyt qoi. Qūm köşıp, topyraq qabaty aşylǧanda sadaqtyŋ jebelerın, qūmyranyŋ synyqtaryn, tūtynu būiymdaryn, basqa da tūrmystyq zattardy Semeidıŋ maŋynda qydyrystap jürgen jastar körıp, olarǧa qyzyǧuşylyq tanytyp, aqyryndap jinaǧan.
Bırte-bırte qoldaryna zergerlık būiymdar, kiım-keşek tüsedı. Osylardyŋ barlyǧy köbeiıp, qoiatyn jerlerı bolmai qalǧan soŋ olar mūrajai, jinaqtalǧan kıtaptardan kıtaphana aşudy oilaidy. Sol maqsatpen Prosenko degen gubernatorǧa hat joldaidy. Ol qoldap, sol kezde qūrylyp jatqan statistikalyq komitettıŋ ekı bölmesın mūrajaiǧa berdı. Mūrajaidyŋ qūrylu tarihy osylai deidı.
Oǧan jer audarylyp kelgen Konşin ülken eŋbek sıŋıredı. Gerasimov degen dın qyzmetkerı Sıbır geografiialyq qoǧamynyŋ 1902 jyly Semeide aşylǧan bölımşesınıŋ basynda ūzaq jyl tūrǧan. Ol öte ūlaǧatty ıster atqarǧan. Mūrajai osy bölımşenıŋ qaramaǧyna köşken.
Bölımşenıŋ aşylǧany öte dūrys boldy. Sebebı, oqymysty, közı aşyq adamdar sonyŋ maŋyna toptasqan. Ünemı kezdesıp, pıkırlesıp otyrdy. Geografiialyq qoǧamnyŋ atynan ekspedisiialar ūiymdastyryldy. Bölımşe jyl saiyn kıtapşa şyǧaryp tūrǧan. Ölketanu mäselesınde, jalpy mädeni salada ne ıstelındı, ne qoiyldy, bärı sol kıtapşada jazylyp tūrdy. Mıne, osy qūjattar Semeidıŋ sol kezdegı ömırınen habar beredı.
Qazan revoliusiiasy, azamattyq tıketıres kezınde mūrajaidyŋ jūmysy qiyndap ketedı. Bıraq, Keŋes ökımetı ornaǧannan keiın būl şaruaǧa köŋıl bölınıp, jūmysy jandanady. Ol jūmystardyŋ barlyǧyn ūiymdastyryp, basy-qasynda jürgen – Mūhtar Äuezov. Kinoteatrlar, teatrlar, sport üiırmelerı köptep aşyldy. Biyl Qazaqstan futbolynyŋ 100 jyldyǧy, onyŋ Otany Semei dep jatyrmyz ǧoi. Bızde futbol 1912 jyly oinala bastalǧany jönınde qūjattar bar. Alaida, alǧaşqy turnirlerdıŋ ötkızıluı, futbol klubtarynyŋ qūryluy, komandalardyŋ resmi kezdesulerı 1913 jyldan bastalatyny körsetılgen.
– Özıŋız aitqan Abaidyŋ, Şäkärım men Mūhtardyŋ tyŋ, el körmegen suretterı bar ma sızderde?
– Bızdegı bary – ainalymda jürgen suretter. Erekşe atap öterlıgı – Leontevtıŋ qoldan salǧan ūly Abaidyŋ suretı. Negızınen, Abai da mūrajaiymyzdyŋ aiaqqa tūruyna üles qosqan. Qyrda qymyz ışıp, demalyp qaitqan Dolgopolovtan ülken jiyntyq jıbergen. Sosyn öz qolymen äkelıp, zattar tapsyrǧan. Olardyŋ barlyǧy qūjattarda tırkelgen, körsetılgen. Mysaly, ol turaly kezınde «Oblastnye vedomosti» gazetınde jazylǧan. Atap aitsaq, terıden, jünnen jasalǧan būiymdaryn, kiız üidıŋ maketın, pyşaq sekıldı tūtynu zattaryn, jalpy sany alpysqa tarta jädıgerdı äkelıp tapsyrǧan Abai atamyz. Bıraq, ötken ǧasyrdyŋ qyrqynşy jyldary Abaidyŋ özınıŋ mūrajaiy aşylatyn bolǧan soŋ Mädeniet ministrlıgınıŋ būiryǧymen osy zattar sol mūrajaiǧa köşırılgen.
Amanǧali QALJANOV
