Qazaq söz önerınıŋ jauharlaryn şet tılderge audaru nege baiau?
Öz ortamyzda töl ädebietımız jönınde söz qozǧasaq, kökke kötere maqtai jönelemız. Onymen qanaǧattanbai, «aqyn-jazuşylarymyzǧa Nobel syilyǧyn nege bermeidı?!» dep, jatyp kep bükıl älemge aşulanamyz. Al, şyn mänınde kımderge renjimız? Öz şyǧarmalaryn bütın düniege tanyta almai jatqan qalamgerlerımızge me, älde olardy oqi almaityn jer şaryndaǧy tūtas adamzat qauymyna ma? Mümkın, şet el tügılı öz elımızde ädebi dünielerdıŋ nasihatyna köŋıl bölmeitın ökımetke ökpeleuımız kerek şyǧar? Bilıktıŋ oilaityny onsyz da bastan asady desek, villa, menşıktı ūşaqtarǧa şyǧyndalyp, öleŋnen qorǧan soǧatyn, qara sözden qaimaq alatyndardyŋ kıtabyn şyǧaryp beruge aqşasyn aiaityn qaltaly azamattarymyzǧa salmaq salu kerek şyǧar onda? Ūlttyq ädebietke jany aşityn ärqaisymyzdyŋ ışımızde osyndai sūraqtar jatqany anyq. Degenmen, būl sūraqtardyŋ tüiını tarqaityn kezı de kelgen siiaqty. Oǧan özımız kuä bolǧan tömendegı jaǧdai sebep.
Jaqynda Ūlttyq akade-miialyq kıtaphanada ädebiettegı aqsaqal-darymyzdyŋ bırı, Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy Äbdıjämıl Nūrpeiısovtyŋ «Qan men ter» jäne «Soŋǧy paryz» romandarynyŋ aǧylşyn tılındegı audarmalarynyŋ tūsaukeserı öttı. Mamandardyŋ aituynşa, şeber audarmaşy Ketrin Fitspatrik tärjımalaǧan būl kıtaptar sonau mūhittyŋ arǧy jaǧynda Niu-Iorktyŋ «Liberty» baspasynan şyqty. Şaraǧa jinalǧan beldı, belgılı qalamgerler ony qazaq ädebietınıŋ ülken jeŋısı, jemısı retınde baǧalady. Rasymen, älemdegı bır milliardqa juyq halyq aǧylşyn tılınde söilep, oqi alsa, mūny ädebietımızdıŋ jeŋısı demei körıŋız. Demek, endı osymen toqtamai, audarma mäselesın myqtap qolǧa aluymyz kerek. Sonyŋ ışınde, ūltaralyq qarym-qatynas tılı sanalatyn aǧylşyn tılıne ädebi jauharlarymyzdy audaruymyz şart. Eŋ bastysy – bastauyn alǧan ıstı ärı qarai jalǧastyru. Sonda jalpaq älem qazaq ädebietın moiyndaityn kün de keler, tıptı Nobel syilyǧy da aqyn-jazuşylarymyzdyŋ uysyna tüser.
Ädebietımızdıŋ aldyŋǧy buyny qazırde aramyzda jürgen osy Äbdıjämıl Nūrpeiısovter. Eŋ aldymen Mūhtar Äuezov, Ǧabit Müsırepov, Säbit Mūqanov, Ǧabiden Mūstafin sekıldı alyptar tobynyŋ közın körıp, aqylyn tyŋdaǧan olardyŋ şyǧarmalaryn aǧylşyn tılınde audaru zaŋdy da siiaqty. Bıraq, tek qana būl buynmen şekteluge bolmaidy. Olardyŋ ökşesın basyp, ötken ǧasyrdyŋ eluınşı-alpysynşy jyldary qazaq ädebietıne ūly Mūhaŋǧa «jyl kelgendei jaŋalyqty sezındırgen» ülken lek qosyldy. Dünieden ötkenderı bar, 60-70 jastyŋ jotasynan asyp, seksennıŋ seŋgırıne bettep bara jatqandary bar, olardyŋ atyn atap, tüsın tüsteitın bolsaq, Äkım Tarazi, Qabdeş Jūmadılov, Mūhtar Maǧauin, Tölen Äbdık bolyp jalǧasyp kete beredı.
Būl tızımde keiıngı kezde bıryŋǧai drama janryna köşken Dulat İsabekovtıŋ esımın ädeiı atamadyq. Onyŋ «Eskertkış operasiiasy» komediiasy biyl jyl soŋyna qarai Londonda qoiylatyn bolǧandyqtan. Būl da qazaq ädebietınıŋ älemge bır tanyluyna septıgın tigızer ülken uaqiǧa bolmaq. Degenmen, oqyrman qauym süisınıp oqityn «Qarǧyn» romanyn da aǧylşyn tılıne audartqany artyqtyq etpes edı.
Aldynda aitylǧandardan keiın ädebietke Marhabat Baiǧūt, Smaǧūl Elubai, Quandyq Tümenbai, Nesıpbek Däuıtaiūly, Roza Mūqanova, Nūrǧali Orazdardyŋ buyny keldı. Būlar da osaldardyŋ soiynan emes. Mysaly, osy buyndaǧy Älıbek Asqarovtyŋ «Qara aiu» äŋgımesın oqyp, jylap-külgenımız bar. Ömırden erterek ötken Marat Qabanbai men Talaptan Ahmetjandy da şeteldık oqyrmanǧa tanyta alsaq, ǧajap emes pe?! Aiaq astynan jazuşy atanǧan britaniialyq Djouan Roulingtıŋ älem balalaryn jaulap alǧan «Garri Potterınen» bızdıŋ Marattyŋ «Jihankez Titiı» artyq bolmasa, kem emes.
Ädebietşıler ortasynda «HHI ǧasyrda myqty prozaşylardan maqūrym qaldyq» degen pıkır aitylady. Auyzdy qu şöppen sürte bermei, Aigül Kemelbaeva, Duman Ramazan esımderın atasaq ta, qazır prozamyz şaryqtau üstınde bolmasa da, daǧdarysta emes ekenın däleldei alamyz. Taǧy osy buynda şet tılderıne şyǧarmalaryn audartqan jazuşy da bar. Ol – «Qarqaraly basynda» kıtaby älemnıŋ bırneşe tılıne audarylǧan (olardyŋ ışınde aǧylşyn tılıne de) Didar Amantai.
Bızder tek qana prozamyzdy audaru jaiynda oi örbıttık. Al būǧan poeziia, dramaturgiiany qosar bolsaq, sözımız odan ärı sozylyp keter edı. Jäne ädebiettıŋ osy janrlarynda da audaruǧa tūrarlyq dünieler jeterlık ekenın oqyrman qauym jaqsy bıledı.
Tūsaukeserde Ä. Nūrpeiısov ūly Mūhaŋdy eske alyp, jaqsy mysal keltırdı. Kezınde «Literaturnaia gazetada» Mūhtar Äuezovtıŋ maqalasy şyqqan eken. Sonda soltüstıktegı Reseimen şektesetın oblystarda jäne Reseidıŋ özınde otyrǧan qazaqtar ana tılımızge jarymai otyrǧany aitylǧan. Äbdıjämıl Nūrpeiısovke sol jazylǧany ūnap, Mūhaŋa aitqanynda «Būl bır zyŋ ete qalǧan oq qana sekıldı» degen jauapty estıgen. Jalǧyz Äbdıjämıl Nūrpeiısov romandarynyŋ aǧylşyn tılıne audaryluy da sol siiaqty jaǧdai. Ony Äbeŋ özı de moiyndady.
Baǧanadan berı jazyp jat-qanymyzdy qart jazuşy aitqan osy mysalmen de tüiındep tastauǧa bolar edı, bıraq qozǧamasqa bolmaityn taǧy myna bır jait bar. Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ ortasynan bastap osy künderge deiın jaryq körgen ädebi mūramyzdy audarudy memleket qoldaidy ma, älde ol ıstı jekelegen qaltaly azamattarymyzǧa artyp qoiamyz ba degen. Bızdıŋşe, būǧan ekı jaq ta atsalysuy tiıs. Sebebı, jük bır jaǧyna qarai auatyn bolsa, kötere almai qaluy mümkın.
Ärine, memlekettıŋ de, käsıpkerlerdıŋ de būl tarapta atqaryp jatqan ısterı bar. Alaida, memleket şetel jazuşylaryn qazaqqa tanytu jaǧyn ǧana ūstanyp otyrǧan sekıldı. Al ädebiettı demep kele jatqan käsıpkerlerdıŋ arasynda bızder tek «Altyn qyran» kompaniialar tobynyŋ qūryltaişysy, ärı bas direktory İslambek Saljanovtyŋ esımın atai alamyz.
«Qan men ter» men «Soŋǧy paryzdyŋ» aǧylşyn tılıne audaryluyna da mūryndyq bolǧan İslambek eken. Ūsynysty osy kısı jasap, Äbdıjämıl Nūrpeiısovtı köndırgen. Audarmany jasatyp qana emes, Äbeŋnıŋ qasyna Reseidıŋ belgılı ädebiettanuşysy Nikolai Anastasevty ertıp jıberıp, Vaşington men Niu-Iork qalalarynda kıtaptardyŋ tūsaukeserı ötuıne jaǧdai tudyrdy. Jalpy, basynan aiaǧyna deiın kıtaptyŋ qarjylyq şyǧynyn bır özı köterdı. Bıraq… «Būl mäselenı bır azamattyŋ ǧana moinyna artyp qoiuǧa bolmaidy. Biznes qauymdastyǧy būl boiynşa ısterdı bölıp alyp, jüielı jūmys ısteuı kerek, öitkenı ol bel qaiystyrar öte auyr jūmys». Tūsakeserde söz söilegen filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, «Egemen Qazaqstan» AQ prezidentı Sauytbek Abdrahmanovtyŋ osy pıkırıne barlyǧy qosylar.
Şynymen de, İslambek qazaq ädebietıne ünemı qoldau bıldırıp keledı. Mäselen, aityssüier qauymǧa onyŋ esımı jaqsy tanys. Onyŋ sebebı, eşkımde joq qazaqtyŋ önerın bırneşe jyldar kölemınde demep kele jatqanynda. Odan basqa ūltymyzdyŋ bırneşe aqyn-jazuşylarynyŋ kıtaptarynyŋ şyǧuyna da qarjy böldı. Sonyŋ ışınde 2,5 jyldai būryn ekı prozalyq (Qūltöleu Mūqaş, Serık Saǧyntai), tört poeziialyq (Tanaköz Tolqynqyzy, Asylzat Arystanbek, Erlan Jünıs, Miras Asan) kıtapty qarjylandyryp, olardyŋ «Meloman» sauda nüktelerı arqyly satyluyna jaǧdai jasady. Mūhtar Şahanov, İsrail Saparbai, Serık Aqsūŋqarūly, Ümbetbai Uaidin syndy belgılı qalamgerlerdıŋ kıtaptaryna demeuşı boldy. Bala aqyn Jambyl Düisenovtı öz qoldauyna aldy. «Sara Saŋlaq» kıtabyn, Türkı memleketterı jurnaldary bas redaktorlarynyŋ Astanada bas qosuyn qarjylandyrdy. Osylai tıze bersek, ädebiet üşın atqarǧan ısterı jetkılıktı. Alaida – jalǧyz. Kezınde aitysqa demeuşı bolǧan Amangeldı Ermegiiaev pen Ömırzaq Särsenovtei būǧan jaǧdaiy kelmei qalsa, qaitemız?! Sondyqtan, qazırden bastap basqa käsıpkerlerdı de osy ıske jūmyldyru qajet.
Halyqty tanytatyn, eŋ aldymen, ädebiet. Ǧabeŋ aityp ketken: «Ädebiet pen öner ūly bolmaiynşa, ūlttyŋ ūly bolmaitynyn ūmytpaiyq» dep. Sony osy oqiǧa taǧy eske salyp otyr…». Būl taǧy Sauytbek Abdrahmanovtyŋ sözı. Oǧan endı alyp-qosarymyz joq.
Amanǧali QALJANOV
