Toi jasau oŋai ma?

«Toi degende qu bas domalaidy». Qazaq babam tauyp-aq aitqan. Qazır de solai bolyp tūr. Bızdı özge ūlttardan erekşeleitın bır qasietımız de toişyldyǧymyz, duman­şyldyǧymyz, sauyq­şyl­dyǧymyz. Ras, quanyşqa düiım jūrtty bolmasa da, tuǧan-tuys, jekjas-jūraǧat, qūda-qūdaǧidy şaqyru mındet, bıraq däl qazaqtai jarty auyldy jinaityn toi bızde ǧana bar. Sol üşın de barymyzdy şaşamyz, toi-tomalaqqa baru kerek bolsa da köŋıl, şırkın, «qūtty bolsyndy» köp bergısı keledı-aq. Qasyŋyzdaǧydan qalyspau kerek qoi. Mıne, osy «qalyspau kerek» degen qaǧidat qūrtady. Kredittıŋ «qorasyna» kıretını de sondyqtan köp qazaqtyŋ.
Qaltasy qalyŋdar qa­lai şaşylsa da jarasady jäne özderı bıledı. Bız äleumettık tūrmysy orta deŋgeidegı otbasylardaǧy toi şyǧynyn eseptep, ekşep körgen edık…

«BŪL JOL BŪRYNǦY JOLDAN ÖZGEREK…»
«Qorasy» dep kökimız-au, nesie bolmasa, ne ıster edık, al?! «Qaryz al da, qatyn al» degen mäteldıŋ jandanyp ketkenı de sol emes pe? Osy jolmen kımnıŋ jürgenın sūrasaŋyz, talai qandasymyz qolyn köteredı. Dese de, qaibır estı zamandastarymyz kredittıŋ kömegınsız toi jasaudy meŋgerıp ülgergen. Mäselen, astanalyq Rauşan Orazova. «Ülken ūlym üilendı. Tūŋǧyşymnyŋ qolymdy ūzartqanyna quandym, ärine. Bıraq, toi mäselesı bırşama basymdy auyrtty. Alaida, jolyn taptym. Negızgı tuǧan jerımız oŋtüstık bolǧandyqtan, sol jaqqa tarttym da kettım. Azyn-aulaq qarajatym da joq emes. Aldymen toihananyŋ tabaldyryǧyn attadym. İesıne oiymdy aittym. «Dastarhan aqysyn toidan keiın beremın» dedım. Kelıstı. Keiın bılsem, mūndai kelısım qazır köp jerde bar eken. Özge şyǧyndardyŋ da jartysyn osylai şeştım. Bırşamasyna aǧaiyndar järdemdestı, bır­şa­masyna älgı azyn-aulaq qarajatymdy jūmsadym. Ne kerek, toi oiymdaǧydan da dumandy öttı. Eŋ quanyştysy, toiǧa tüsken qarjy şyǧyndardy emın-erkın jauyp kettı» deidı Rauşan ana külımdep.

«Būl jol būrynǧy joldan özgerek», dese de bır närsenı es­kergen jön: eger sız «Şyq bermes Şyǧaibaidyŋ» özı bolsaŋyz, atalǧan täsılge aiaq baspaǧanyŋyz abzal. Al toi-tomalaqqa qolyŋyz jomart pa, jolyŋyz aşyq. Qaryzdaryŋyzdy qinalmai qaitaryp, qaltaŋyzda taǧy teŋge qalary ǧajap emes.

BEREKELI DASTARHAN – BIR JARYM MİLLİON TEŊGE
Kredit alyp, toi jasaityn­dardyŋ köptıgı sonşalyq, taŋǧalmaityn boldyq dedık. Kölıgın satyp, quanyşyn paş etkenderdı de kördık. Al endı sondai ortanqol toilardyŋ şyǧyndaryn sanamalap köreiık­şı. Bıletınder «bırneşe milliondy qūraidy» deidı.

Sonymen, orta eseppen jüz adamdyq toi. Toihanalarǧa qoŋyrau şaldyq. «Meruert», «Altyn balyq», «Altyn taǧa» «Jetı qazyna», «Tūran», Saltanat saraiy, «Yrysty»… Elordadaǧy el bıletın dumandy ordalar. Būlardyŋ qatarynan är qonaq basyna tört-bes myŋ teŋgege dastarhan jaiyp beretınderın tabu qiyn-aq. Bıraq özge kışıgırım, kelbetı kelıssızdeu, orny yŋǧaisyzdau toihanalardy şarq ūryp şarlasaŋyz, kezdesedı. Al joǧarydaǧy toihanalar är qonaǧyŋyzǧa 8 myŋnan bastap, 40 myŋǧa deiıngı teŋge kölemındegı qarajatqa ǧana daiaşylaryn qimyldatyp, mäzırın ūsyna alady.

Bız söilesken «Meruert» meiramhanasy. Selinograd zama­nyn­da ırge qalaǧan nysan, elorda­lyqtarǧa etene tanys. Öitkenı, bas daŋǧyldardyŋ bırı – Respublikada ornalasqan. Aptanyŋ är künınde törı qonaqtan üzılgen emes. Äkımşısı Alfiia esımdı aru eken. Tūtqanyŋ arǧy jaǧynda tūrsa da, köŋılıŋızden şyqqysy kelıp tūratyny baiqalady.

– Sızder toi ötkızu üşın adam basyna neşe teŋgeden dastarhan jaiasyzdar?
– Segız myŋ teŋgeden bastalady, aǧasy. Bızden qalaǧan mäzırıŋızdı taba alasyz. Bıraq alkogol, alkogolsız susyndardy, et pen jemıs-jidektı özıŋız äkelesız. Esesıne, europalyq, qazaqy ashanamyz barynşa qyz­met körsetedı.
– Sızderde qai ūlttyŋ ökılderı köp toi jasaidy?
– Älbette, qazaqtar! Üilenu, qyz ūzatu toilary ekı künnıŋ bırın­de ötıp jatady.
– Qazırgı naryqtaǧy daǧdarys demalys­taryŋyzdy köbeitıp jıbermedı me?
– Ras, qazan aiynyŋ basynan berı klientterdıŋ sap tyiyl­ǧanyn aitu kerek. Bıraq jaz boiy jyldaǧy kırısımızdı saqtadyq…

Endı eseptelık, qonaǧyŋyzdyŋ sanyn segız myŋǧa eselesek, segız jüz myŋ. Älgı alkogol, alkogolsız susyndardyŋ, et pen jemıs-jidektıŋ baǧasyn qosyŋyz. Öitkenı, būl ereje köptegen toihanalarda bar. Mūnyŋ sebebı de joq emes. Toi iesı men toihana arasyndaǧy dau-damai osyndai azyq-tülıkterden bastalatynyn özıŋız de bıletın şyǧarsyz.
Jä, jäi ǧana dastarhanyŋyz­dyŋ qūny mil­lion jarym teŋ­gege şabatynyna köz jetken siiaqty.

– Toidyŋ jaǧdaiyn Alladan soŋ, asabadan artyq bıletın jan joq şyǧar, Amanjol, qazaq toilarynda qonaq sany neşe, orys jäne özge ūlt ökılderınıŋ toiynda neşe bolady şamamen?
– Är toi ärtürlı. Orys jäne özge ūlttardyŋ toiynda 8-15 aralyǧynda ǧana qonaqtar bolady. Bızdıŋ toiǧa keletınderdıŋ sany 150-den kem bolmaidy ǧoi. Sündet toi, tılaşar, besıkke salu syndy eŋ kışıgırım toilardyŋ özınde qyryq adamnan köp bolamyz. Al dökeilerdıŋ toiy 200-300 adam jäne odan da köp qonaqpen ötedı. Mäselen, jaqynda belgılı bır aǧamyz qyzyn ūzatqanda 500-den artyq adam keldı.
– Özıŋ qatarly asabalar men «jūldyz» asabalardyŋ «stavkasy» qanşa teŋge? Ol «stavka» daǧdarystan keiın tüstı me, älde ūstap tūrsyŋdar ma būrynǧy baǧany?
– Jūldyzdy asabalar astanada 3 myŋ dollarmen, ortaşa deŋgeidegı asabalar 150 myŋ teŋgemen toi basqarady. Men 100 myŋ teŋgenıŋ şamasynda berse, şyǧa beremın.
– Qazır daǧdarys zamany dep jürmız, toi-tomalaqtyŋ ötuın azaitqan şyǧar, iä?
– Keiıngı tört-bes aida toi säl azaidy. Esesıne, üide ötetın qūdalyq köp, būl degenımız, artyq şyǧynsyz, ekı jaq bır-bırımen kelısıp, şaǧyn qūdalyq jasap, alys-berısterın tapsyrady. Al toiǧa ketetın qarajatty Tūrǧyn üi qūrylys jinaq bankıne salamyz dep uaǧdalasatyndardy kördım. Ärine, jastarǧa baspana alu üşın.
– Mıne, ǧajap, būl jaqsy bastama ǧoi!..
– Jaqsy bastama ma, älde, daǧdarys kezındegı ǧana tırlık pe, bılmeimın.

BŪL ŞYǦYNDAR DA BIR TÖBE
Toi jasaǧandar bıledı, toidyŋ dastarhanynan bölek şyǧyndary bır töbe. Aitalyq, täuırleu asaba men muzykanttyŋ eŋ arzany ärqaisyna 70-80 myŋ teŋge, toi zalyn körkemdeuşıler kemınde 30-40 myŋ teŋge ūsyn­saŋyz ǧana, oilana ıske kırısedı. Kelındı köpşılıktıŋ aldyna alyp şyǧatyn arnaiy şaŋyraq ta qazır «moda» bolyp tūr – 20-25 myŋ teŋge şamasynda. Jaraidy, estrada jūldyzdaryn şaqyrmai-aq qoiyŋyz, olar kök qaǧazben ǧana eseptesedı emes pe? Esesıne, el ışındegı änşı, bişılerge bärıbır aqşa jūmsau kerek. Ataqtary jer jarmasa da, toiy­ŋyzdyŋ ärın kır­gızuge jaraityn qyz-jıgıtterge joq degende 50-60 myŋ teŋgeŋızdı jūmsau qa­jet. Osynşa şy­ǧyn­dalyp toi ja­sa­ǧanda, nege bei­ne­ka­meraǧa tüsırmeske? Er­teŋge estelık üşın dep taspasyn jasap beretın ope­ratordyŋ eŋ arzany 50 myŋ teŋge ekenın qaperıŋızge salamyz. Fotograftan jaqsy suretterdı aluǧa da bırşama qarajat kerek, al onyŋ «guliankaǧa» erıp şyǧuy üşın qūryp qalǧanda 25 myŋ teŋge qosyp beretınıŋız bar.

«Gulianka» demekşı, jas­tar­dyŋ toi aldyndaǧy sauyq-sairanyna şyǧatyn kölıkter markasyna qarai 15-20 myŋnan bastap şaryqtai beredı. Ūzyndyǧy üş jylqydai «Limuzinderdı» jaldaimyn» deseŋız, marhabat, 50-60 myŋ teŋge! Qazırgı kezde qalyŋdyq köilegın de köpşılık «prokatqa» alyp jatady. Al onyŋ qūny «öldı» – 50 myŋ teŋge! Būl mälımetterdıŋ bırşamasyn zerttep bılsek, bırşamasyn Erbol esımdı asaba äŋgımelep bergen. «Būrynyraqta taqyldap tūrǧan asabalar ötımdı edı, qazırgı jūrt oiyndy köp ūiymdastyratyn asa­balardy ızdeidı. Menıŋ bıluım­şe, bügınde belgılı aitysker İranǧaiyp Küzembaevty ızdeitın toişyl qazaq köp. Mynau qaladan, anau qalaǧa ūşyp jür­genı toi ötkızu üşın» deidı ol.

Aitpaqşy, joǧarydaǧy şy­ǧyn­dardy dastarhannyŋ bır ja­rym millionyna qosyp qoiyŋyz…