Türkıtanudaǧy ūlaǧatty tūlǧa

Filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor, Qazaqstan Respublikasy ŪǦA Ş.Uälihanov atyndaǧy syilyqtyŋ laureaty, ­Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Halyqaralyq Aitmatov akademiiasynyŋ akademigı, folklortanuşy, türkıtanuşy Şäkır Ybyraev – qazaq klassikalyq filologiiasynyŋ ürdısınde qajyrly eŋbek etıp jürgen aituly ǧalymdarymyzdyŋ bırı.Qazaq memlekettık universitetınıŋ filologiia fakultetın 1973 jyly üzdık bıtırgen jas talap bılımın tereŋdetu maqsatymen KSRO Ǧylym akademiiasy M.Gorkii atyndaǧy Düniejüzı ädebiet institutynyŋ folklor bölımıne ızdenuşı-stajer retınde joldama aldy. 1976 jyldan KSRO Ǧylym akademiiasy Şyǧystanu institutynyŋ aspiranturasyna oquǧa tüsıp, ony 1979 jyly aiaqtaǧannan keiın, Mäskeudegı märtebelı Ǧylymi keŋeste «Qorqyt ata kıtabynyŋ poetikasy» (türkı halyqtarynyŋ epostarymen salystyra zertteu)» atty taqyrypta kandidattyq dissertasiia qorǧady.
Özı bılım alǧan QazŪU-de 1980 jyldan dosenttık qyzmet etıp, 1989 jyldan M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynda Qoljazba ortalyǧynyŋ basşysy, keiın direktory lauazymdaryn abyroimen atqardy. Ömır asularynda jinaqtalǧan kenen täjıribe Qoja Ahmet Iаsaui atyndaǧy halyqaralyq qazaq-türık universitetınıŋ vise-prezidentı, Şoqan Uälihanov atyndaǧy Kökşetau memlekettık universitetınıŋ rektory qyzmetterın atqaruyndaǧy belestı kezeŋderıne ūlasty.
Ǧylymdaǧy alǧaşqy qadamyn 1970 jyldary bastaǧan Ş.Ybyraev­tyŋ ırgelı zertteulerı otandyq folkloristika, türkıtanudyŋ özektı mäselelerımen sabaqtas. Salystyrmaly-tipologiialyq ädıske būrynǧy postkeŋestık keŋıstıkte türkı tıldes respublikalar ışınde tūŋǧyş ret qazaq ädebiettanuşylary köşkenın aitar bolsaq, B.Kenjebaevtyŋ «Köne ädebiet turaly» (1969), «Qazaq ädebietı tarihynyŋ mäselelerı» (1974), M.Joldasbekovtıŋ «Köne türkı eskertkışterı jäne olardyŋ qazaq ädebietıne qatysy» (1969), S.Qasqabasovtyŋ «Kazahskaia volşebnaia skazka» (1972), E.Tūrsynovtyŋ «Genezis kazahskoi bytovoi skazki» (1973), «Qazaq auyz ädebietın jasauşylardyŋ baiyrǧy ökılderı» (1976), A.Qyraubaevanyŋ «Qissa-i Rabǧuzi», «Mahabbatnamanyŋ» ideialyq-körkemdık erekşelıkterı» (1974), Ä.Qoŋyratbaevtyŋ «Epos jäne onyŋ aituşylary» (1975), H.Süiınşälievtıŋ «Orta ǧasyr ädebi eskertkışterı» (1975), «IH-HII ǧasyr­lardaǧy ädebiet eskertkışterı» (1977), R.Berdıbaevtyŋ «Ǧasyrlar tolǧauy» (1977), Ş.Ybyraevtyŋ «Qorqyt ata kıtabynyŋ» poetikasyn türkı halyqtarynyŋ eposymen salystyra zertteu» (1979), Q.Ömır­älievtıŋ «VIII-HII ǧasyrlardaǧy köne türkı ädebi eskertkışterı» (1985), N.Kelımbetovtıŋ «Qazaq ädebietınıŋ ejelgı däuırı» (1986) atty eŋbekterı aiqyndaidy.
Ş.Ybyraevtyŋ «Qorqyt ata kıtabynyŋ» poetikasyn türkı halyqtarynyŋ eposymen salystyra zertteu» eŋbegınde «düniejüzıne äigılı orta ǧasyrlyq jazba epos «Qorqyt ata kıtabynyŋ» poetikasy özge türkı halyqtarynyŋ (qazaq, özbek, qyrǧyz, türkmen, altai, t. b.) auyzşa dästürınde ömır sürıp kele jatqan jyrlarmen tipologiialyq negızınde qarastyrylyp, auyzşa, jazbaşa epostyq, köne epos, batyrlar jyry jäne romandyq epostyŋ arasyndaǧy ūqsastyq pen aiyrmaşylyqtar poetikalyq, stildık deŋgeide anyqtalady. Epostyŋ körkemdık beineleu qūraldary motivpen, siujetpen, janrlyq, ideialyq-taqyryptyq belgılerımen bırlıkte zertteldı (R.Berdıbaev).
Auyz ädebietı tuyndylarynyŋ tegı, jasalu jäne damu, özgeru jäne türlenu zaŋdylyqtary taldanyp, ūltymyzdyŋ epos, ertegı, aŋyz-äŋgıme, tūrmys-salt öleŋı türkı-moŋǧol halyqtarynyŋ ­folklorymen alǧaş ret salystyr­maly tūrǧyda qarastyrylǧan «Qazaq folklorynyŋ tipologiiasy» (1981); ejelgı arhaikalyq epostyŋ keiınnen qaharmandyq jyrǧa auysu ürdısı, Qorqyt turaly halyqtar arasyna taraǧan aŋyz-jyrlar evoliusiia­sy, olardyŋ özara bailanysy jan-jaqty saralanǧan «Qazaq folkloristikasynyŋ tarihy» (1988) atty ūjymdyq eŋbekterde qamtylǧan professor Şäkır Ybyraev ǧylymi maqalalarynyŋ zertteu ädısterı, problemalyq qoiylymdary jaŋaşyl sipatymen nazar audartty.
«Qazaq folklorynyŋ tipologiiasy» ūjymdyq kıtaptaǧy ǧylymi maqalasynda ǧalym qazaq-oǧyz epostaryndaǧy tegı bır jelıler jäne olardyŋ özgeruın saralap, «Qorqyt ata kıtaby» men «Alpamys», «Qobylandy» jyrlaryndaǧy keibır motivterdıŋ tipologiialyq erekşelıkterın qarastyrdy. Qazaq eposyn keşendı zertteudegı tolymdy ǧylymi ızdenısımen «Epos älemı. Qazaqtyŋ batyrlyq jyrlarynyŋ poetikasy» (1993) atty ırgelı monografiiasy jaryq kördı. Būl eŋbek täuelsızdık däuırındegı ūlttyq folkloristika men türkıtanudyŋ älemdık kontekstegı jaŋaşyl baǧyttaǧy ǧylymi-ädısnamalyq baǧdaryn aiqyndady.
Qorqyttanudaǧy ızdenısterın ünemı tereŋdetıp otyrǧan zertteu­şınıŋ «Qorqyt ata kıtaby» (1986) jaryq kördı. Uaqyt talabyn, kezeŋ sūranysyn jıtı baǧamdaǧan ǧalymnyŋ ūiytqy boluymen türkı ruhani älemıne olja salǧan «Qorqyt ata» (1999) ensiklopediialyq jinaǧy basyldy.
Türkı düniesınıŋ ruhani-mädeni, ǧylymi-aǧartuşylyq integrasiiasy jolynda bastamaşyl ideialardy köterıp, osy baǧytta ünemı igı ısterdı jüzege asyryp kele jatqan Elbasy Nūrsūltan Äbışūly ­Nazarbaevtyŋ ūiǧarymymen 2010 jyly elorda törınde türkı jūrtynyŋ bai ruhani mūrasyn zertteitın «Halyqaralyq türkı akademiiasy» ǧylymi ortalyǧy qūrylǧany mälım. Ǧylym salasy men joǧary bılım jüiesındegı eŋbekterımen ǧylymi ortada ülken bedelge ie bolǧan Şäkır Şäkımşärıpūlyna memlekettık maŋyzy orasan zor ülken jauapkerşılık jüktelıp, ol Halyqaralyq türkı akademiiasynyŋ prezidentı bolyp taǧaiyndaldy. Egei universitetınıŋ professory (Türkiia), «Türkologiia» halyqaralyq jurnalynyŋ bas redaktory, Türkı älemı qauymdastyǧynyŋ atqaruşy direktory, Düniejüzı türkologtary assosiasiiasynyŋ atqaruşy direktory syndy bedeldı qyzmetterımen türkı älemınıŋ ǧylymi jäne ruhani bailanysyn dänekerleuge özındık ülesın qosty. Būl baǧyttaǧy eleulı eŋbekterı baǧalanyp, «Türık düniesıne qyzmet» syilyǧynyŋ iegerı atandy.
Türkıtanudaǧy kelelı mäselelerdı nysanaly zertteuge baǧyttalǧan «Türkı düniesı – ädebiet tarihy. Türkı eposynyŋ poetikasy», «Qazaqtyŋ tarihi tūlǧalarynyŋ ǧalamdyq deŋgeidegı ornynyŋ şendesuı (determindenuı)», «Ortalyq Aziia jäne Qazaqstan halyqtarynyŋ tarihi-mädeni mūrasyn altaistika jäne türkologiia aiasynda zerdeleu» taqyryptaryndaǧy keşendı ǧylymi jobalarǧa jetekşılık ettı.
Adamzat örkenietınde özındık tūǧyry asqaq türkı halyqtaryna tiesılı jazba eskertkışter men türkı halyqtary tarihyndaǧy bıregei tūlǧalardyŋ eŋbekterın qamtityn VIII-HV hatqa tüsken ortaq mūra, derbes tıldık belgılerı aiqyn HVI-HVIII ǧasyr türkı jädıgerlerı jäne qazırgı türkı ädebietınıŋ klassikalyq şyǧarmalarynan üzındıler toptastyrylyp berılgen «Asyl mūra» türkı antologiia­synyŋ» (2012), «Türkı düniesı. Ǧylymi-köpşılık almanahynyŋ» (2012), «Türkologiia: Düniejüzı türkologiiasynyŋ tarihy» (2016) ūjymdyq monografiiasynyŋ jaryq köruıne ūiytqy boldy.
Älemdık ruhani jäne ǧylymi yqpaldastyqtyŋ jaŋa paradigmalaryna sergek qaraityn zertteuşınıŋ «Dastan qūrylymy» (1998), «Bastau: Qazaq halqynyŋ folklory turaly zertteuler» (2009), «Ot folkloristiki do tiurkologii» (2010), «Türkı eposynyŋ poetikasy men tipologiiasy (qazaq batyrlyq jyrlary negızınde) (2012) eŋbekterınde filologiialyq saralaular men taldauda ūstanatyn ǧylymi-ädısnamalyq qaǧidattary zamanaui zertteuler ūstanymymen sabaqtasyp jatyr. Atap aitqanda, «Bastau» kıtabyndaǧy «Qazaq auyz ädebietı turaly», «Qazaq folkloristikasy: keşe, bügın, erteŋ», «Qazaq halqynyŋ qoljazba mūrasy haqynda», «Qazaq mifı», «Balalar folklory», «Balalardyŋ oiyn folklory», «Nanym-senım öleŋderınıŋ saltqa jäne söz önerıne qatysy», «Batyrlyq jyrlar», «Alpamys» jyry turaly taǧy bır tolǧam», «Manas» eposynyŋ fenomendık sipaty», «Qorqyt jäne şamanizm», sonymen qatar «Ot folkloristiki do tiurkologii» ǧylymi basylymyndaǧy «Periodizasiia istorii kazahskoi literatury», «Obşie problemy folkloristiki i tiurkologii», «Poetika Oguzskogo geroicheskogo eposa» taraularyndaǧy jüielı de keşendı taldaulary qazırgı taŋdaǧy sinergetika ılımınıŋ talabymen tolyqtai üilesedı.
Qandai da bolmasyn zertteulerıne tyŋǧylyqty daiyndyqpen, örelı jauapkerşılıkpen keletın Şäkır Şäkımşärıpūly qazırgı klassikalyq filologiiadaǧy zamanaui ädısterdı ünemı käsıbi bılıktılıkpen ūştastyryp otyrady. Soŋǧy jyldardaǧy ǧylymi ızdenısınıŋ jemısı ıspettes «Abai fenomenı» (2020) zertteuı qūrylymdyq (strukturalyq) taldaularymen erekşelenedı. Abai şyǧarmaşylyǧy tarihi-filosofiialyq, ädebi-lingvistikalyq aspektıde qarastyrylyp, poeziiasynyŋ köpqabatty sipaty, qūrylymdyq jüiesı taldanǧan kıtap qazırgı abaitanuǧa jaŋaşyl serpın darytuda.
Atalǧan kıtaptaǧy «Abaitanudyŋ zamanaui mäselelerı», «Abaidyŋ aqyndyq tūlǧasy», «Abaidyŋ aqyndyq syry», «Abai öleŋderındegı avtor jäne oqyrman beinesı», «Abai fenomenı jäne äleumettık paradigmasy» bölımderındegı jüielı jäne keşendı zerdeleuler (interpretasiia) germenevtika, reseptivtı estetika, teoriialyq poetika, semiotika sipatyndaǧy zamanaui ädısnamalyq saralaularǧa negızdelgen.
Körkem mätın filologiialyq taldau nysanyna alynǧan zertteu diskurstyq ekşeulerımen qūndy. Zertteudegı «generativtı oi» (qaita paiymdau), «retrospektivtı oi», «dıŋgektı ideia», «şyǧarma qūrylymy», «şyǧarma tūtastyǧy», «perekodirovka», «mätın tūtastyǧy», «mätınaralyq deŋgei», t. b. terminder, ǧalym atap körsetkenındei, «Abai şyǧarmalaryn taldaudyŋ jäne tanyp-bıludıŋ ädıs-täsılderın bazalyq negızge qoiu – aqynnyŋ naqty şyǧarmadaǧy ideiasyn, tüpkı oiyn tüsınuge yqpal jasauǧa tiıs». Sol arqyly Abai poeziiasynyŋ mädeni, ūlttyq, tarihi kodyna boilap, onyŋ tüpkı mänıne üŋıluımızdegı sana sorabyna serpılıs pen sılkınıs darytudy dıtteidı.
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı türkıtanu kafedrasynda professor Ş.Ybyraev būl künde jaŋa gumanitarlyq bılım beru jüiesın zamanaui sapalyq örege şyǧaru ısınde ter tögude. Joǧarǧy mektep salasynda qyryq jylǧa juyq qyzmet etken Şäkır Şäkımşärıpūly magistranttar men doktoranttarǧa «Türk folklory», «Türk halyqtarynyŋ mifologiia­sy», «Türkıtanu ılımınıŋ qazırgı mäselelerı», «Qazırgı türkologiialyq paradigmalar» kurstary boiynşa därıster oqidy.
Tüp atasy qazaq tarihyndaǧy tektı äuletten tamyr tartatyn körnektı ǧalymdy mereilı jasymen qūttyqtai otyryp, ǧylymi ızdenıs­terıne tolaiym tabys tıleimız. Azamat, ǧalym, ūstazdyŋ ǧylymi eŋbekterınıŋ jaŋa baǧyttaryn talantty ızbasar şäkırtterı jalǧas­tyraryna senımımız mol.
Osynau mereilı 70 jasyna ziialy qauymnyŋ kırşıksız qūrmetı, ǧylymi qauymdastyqtyŋ erekşe ıltipatyna bölenıp jetken aq jürek tūlǧaǧa alty Alaştyŋ abyz aqsaqaly bolyŋyz degen igı tılegımızdı bıldıremız.

Saǧymbai JŪMAǦŪL,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory,
L.Gumilev atyndaǧy EŪU professory