Ғалымдар мен қаламгерлердің тынысын кеңейткен тәуелсіздігіміз еді. Рас, олардың көпшілігінің еңбектерінің халыққа танылуына «қылышынан қан тамған» кеңестік идеологияның өзі тосқауыл бола алмаған. Дегенмен көп кедергі келтіргені тарихтан мәлім. Көкейдегісін кесіп айтар ой еркіндігі азаттықпен бірге келген. Сондықтан оларды тәуелсіздік танытқан әрі тәуелсіздігімізді танытқан тұлғалар деуге болады. Солардың бірі – ғұмырын Абай шығармаларын зерттеуге арнап келе жатқан, Мұхтар Әуезовтен дәріс алған Мекемтас Мырзахметов.
Халқымыз үшін заңғар жазушыдан дәріс алған шәкірттердің ішінде Мекемтас Мырзахметовтің орны бөлек. Ол – қазақты әлемге танытқан Абайдың шығармашылығы мен өмірі, өлеңдеріндегі әр сөйлемді жете зерттеп, абайтанудың зерттелу ғылымын кезең-кезеңге бөліп, сала-сала бойынша зерделеп берген ғалым. Ақынның бір өлеңін немесе қара сөздерін, пәлсапалық кейбір ойларын зерттеп жүрген абайтанушылардың, жалпы өскелең ұрпақтың абайтанудың зерттелу дәуірінің үш кезеңі – М.Әуезов кезеңі, М.Әуезовтен кейінгі кезең, бүгінгі абайтануды көрген нағыз ғалым Мекемтас Мырзахметовтен үйренері көп.
Қазақ әдебиетіне өзінің тың зерттеулерімен танылған Мекемтас Мырзахметов абайтанумен бірге әуезовтану мәселесінің кең насихатталуына саналы ғұмырын арнап келеді. Абай мен Мұхтардың шығармашылық тұлғасын рухани байланыстыру өте күрделі. Ал ғалым ұзақ жылдық ізденістердің нәтижесінде абайтану мен мұхтартануға жаңа серпін мен тың жаңалық әкелді.
Өмірімнің бір белесінде филология ғылымының докторы, профессор Мекемтас Мырзахметұлынан тәлім алғаным, осындай тұлғаға шәкірт болғаным – жолымның болғыштығынан шығар. Әйтеуір, жақсыны жат санамайтын, қашан да сабырлы қалпынан таймайтын, қарапайымдылығы мен кісілігін көрсетіп жүретін жанның лебізін тыңдап, ақыл-кеңесін санама сіңіргенім ең бір сәулелі кезең болып жадымда сақталып қалыпты. Әсіресе, ғалымның өткен өмірінен сыр қып шерткен естелік әңгімелері.
Соның бірі ұстазы Мұхтар Әуезовке қатысты әңгіме еді. «Оның «Ақын аға» деген романы алғаш басылғанда, біз 2 курста оқитынбыз» деп бастайтын жастық шақтың естелігін Мекемтас аға. Сол кезде студент жастардың, оның ішінде өзінің де жазушыға теріс көзқараста болғанына өкініп тұрғандай күрсінетін.
«Аудиторияға кірген бойда студенттер Әуезовке сұрақ қойып, шығармасында суреттелген Абай шәкірттеріне «ескілікті дәріптеген» деген сын айтты. Әуезов үндемеді. Тек қалтасынан қол орамалын алып, маңдайының терін сүртіп, қозғалақтап қойды. Құдай сақтап, сол жолы үндемей қалдым.
Кейінірек Әуезов музейінде істеген кезде архивтен сол кездегі әбес қылығымыздың айғағын кезіктіргенім бар. Онда ол өзін сынағандардың тізімін жасап қойыпты. Сонда бір өкініш өзегімді өртеп кеткендей болды. Жазушы: «Олар мені түсіне алмаған, біреудің пікірімен өздерінше пікір айтып жатқан балалар ғой» депті жазбасында.
Кейін Әуезовті Ташкент вокзалында кездестірдім. Кафедра меңгерушісі, филолог-ғалым Төлеуов екеуміз күтіп алуға шыққанбыз. Сол жолы Мұхтар ағаға диссертациялық жұмысқа «Абай және шығыс» деген тақырыпты алғым келетінін айттым. «Бала, жолың болмайды ғой» деді. Сөйтсем, ол сөзінің астары бар екен. 1949 жылы Орталық партия комитеті космополитизм туралы қаулы қабылдапты. Онда жалпыға «шығыс пен батысқа бас игендерді талқандаймыз» деген ұран тасталған. Ол кісі соны меңзепті. Абайдың шығыспен байланысын зерттеуге бәрі сол қаулыдан сескенеді екен.
Әуезов ұстазым Қажым Жұмалиев айтқан «Абайдың әдеби мұрасының зерттелу жайы» деген тақырыпты мақұлдады. Докторлық жұмысым 1982 жылы «Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары» деген атпен кітап болып шықты. Әйтсе де, сол еңбегімді 7-8 жыл бойы қорғай алмадым. Қорғауға кедергі жасау үшін барын салып бақты ғой» деген ақтарыла.
Мекемтас Мырзахметов «Абай» туралы диссертациясын 1989 жылы бір-ақ қорғап шыққаны белгілі. Осылайша, қоғамдағы теріс көзқарасқа қарсы күрескен ғалым ұстазы Мұхтар Әуезов кітабы арқылы бүкіл қазаққа, қала берді әлемге танытқан Абайдың есімін тағы бір «цензуралық» қысымнан қорғап қалған еді.
Профессордың ұстазы туралы естеліктері бертінде басылым беттерінде жарық көрді. Дегенмен ғалымның тұлға болып қалыптасуына тікелей әсер еткен оқиғаларды қайталап айтудың артықтығы жоқ деп ойлаймын. Себебі бұл – жастарға ой салып, бой түзеуіне себепкер болатын естеліктер.
Камила БОРАШОВА,
Тараз қаласы
