Әлемде энергия қоры тапшы. Сондықтан болар, дамыған елдің бәрі баламалы энергия көзін қолданысқа енгізумен әлек. Күн, жел энергетикасы сынды қуат көздерін дамыту бүгінгі күннің басты қажеттілігіне айналып келеді. Тіпті, елімізде өтетін «ЭКСПО-2017» халықаралық көрмесіне ұсынылған тақырып та осыған орайлас, яғни, «Болашақтың энергиясы!»
Редакцияға ат басын бұрған, жарты ғасырға жуық өмірін энергетика саласына арнаған, тәжірибелі ғалым Бақытжан Омарұлы осыдан біраз жыл бұрын ашқан ғылыми жаңалығының әлі күнге дейін қолдау таппай келе жатқанын қынжыла жеткізді. Шетелдіктер қызығушылық танытқан бұл жобаға, неге өз еліміздің азаматтары ықылас білдірмейтіні бізді де ойландырып қалды.
Теңдесі жоқ жаңалық
Бақытжан Әлменов ағынсыз, яғни, тұйық су көзін пайдалану арқылы арзан электр энергиясын алудың жолын ойлап тапқан. Бұл жаңалықты шетелдік ғалымдар электр энергиясын өндірудің арзан әрі жылдам тәсілі деп бағалады. Осылайша қондырғыны, яғни, машинаны іске қосу арқылы ағынсыз немесе тұйық су көзінен (баяу ағысты өзен, көл, теңіз, мұхит, құдық, тіпті, су толған шұңқыр) Архимед ашқан судың денені жоғары итеру заңдылығын пайдалану әрі дамыту арқылы арзан электр энергиясын өндіруге болады. Бақытжан Әлменовтің айтуынша, су неғұрлым терең болып, ауа толтырылған қапшықтардың саны көбейген сайын, машинаның электр қуатының қарқыны арта түседі. Мәселен, әрбір қапшықтағы ауаның көлемі 1 текше метр болса, тереңдігі 35 метр судағы таспаның әр метріне бір қапшықтан орнатылса, сонда ол 35 текше метр судың салмағына тең келеді. Демек, 35 тонна немесе 35 мың кг суды ығыстыру күші пайда болады. Оны электр энергия өлшеміне айналдырғанда, қондырғы 120 кВт қуат береді. Математикалық есеп бойынша, 100 метр су тереңдігінен секундына 700 кВт-қа жуық қуат алуға болады. Сөйтіп, бір тәулікте бұл қондырғы 16800 кВт энергия өндіре алады екен.
Жылдар бойы жанын салып, үздіксіз ізденіп өмірге әкелген өнертапқыштың бұл қондырғысын Бүкіләлемдік интеллектуалдық меншік иесі ұйымының халықаралық патенттік бюросы «нағыз жаңалық» деп қабылдап, 2004 жылы «WO2004/053329 A1» нөмірімен халықаралық жарияланымға шығарды.
Ғалымның бұл еңбегін Ресейдің Челябі мемлекеттік агроинженерлік университеті, еліміздегі Қ.Сәтбаев атындағы ұлттық техникалық университеті мен Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің жетекші ғалымдары арнайы кеңесте лайықты бағасын берген.
Жаңалықтың ерекшелігі – әлемдік тәжірибеде қайталанбаған теңдесі жоқ нұсқа екендігі.
Қолда бар алтынның қадірі бар ма?
Бақытжан Әлменов он жылдан бері осы құрылғыны сынақтан өткізуге қаржы таппай келеді. Жазбаған хаты, бармаған мекемесі жоқ. Өзінің айтуынша, Алладан басқасының бәрінің алдына барған. Мардымды жауап алмақ түгілі, түсіністік танытқан емес.
– Менің «гидравликалық қозғалтқышымды» энергетика саласындағы жаңалық деп таныған Австрия мен Ресей сияқты елдер құрылғыны өздерінде жасауға келісімшарт жасасуға дайын. Ал, немістің Штутгарт қаласынан әлемдік жаңалық ашқандармен әріптестік жасайтын швед азаматы Антон Джектен хат алдым. Джек осы жобаның өндіріске енгізу жайын, ең бастысы, менің меншігімдегі дүниенің басқа біреудің заңсыз пайдаланбауын қадағалап отыруға ұсыныс білдірді» дейді ол. Бірақ, өнертапқыш ағаны алаңдатып отырған басқа жәйт. Ғылыми негізі мойындалса да, іске асуына қарсылық танытатындарды еш түсіне алмайды. Бұдан қазақ елі мен халқына келетін пайда орасан. Мәселен, бүгінгі таңда энергия көзі ретінде қолданылып келе жатқан шикізат мұнайды алайық. Оны өндірудің машақаты шаш етектен. Алдымен, оның қордаланған жері мен қорына барлау жүргізіледі. Содан кейін жер қазылып, бұрғы орнатылады. Шикізат жер бетіне шығарылғаннан кейін, өндіріс орнына тасымалданады. Қажетті өңдеуден өткізілгеннен кейін, ол жылу-электр орталығына жөнелтіледі. Тікелей мазут жағатын, жоғары технологиялық құрылғыларда электр энергиясын өндіріп, үнемі бақылауда ұстайды. Алынған электр қуатын 35, 110 және 220 кВ-ға жеткізу мақсатында трансформациялайды. Содан кейін жоғары кернеулі энергия электр тасымалдау жүйесі бойынша қала немесе аудандардың шағын стансаларына жеткізіледі. Мұнымен де іс бітпейді. Қаншама технология, қаншама еңбек күші жұмсалады, ең бастысы, қоршаған ортаға тигізер зиянының өзі жетіп артылады. Ал, Әлменовтің жаңалығы, экологиялық тұрғыдан таза әрі артық шығынсыз энергия алуды діттейді. «Егер осы тәсілді қолданысқа енгізсек, нан бағасы шамамен 10 теңгеден аспас еді» дейді ағамыз әңгіме барысында.
Астанада қолдансақ қайтеді?
Елордамызда халық саны көбейіп келеді. Соған сәйкес тұтынушылар тарапынан энергия көзіне деген сұраныс артпаса, азаяр емес. «Бұл тәжірибені бас қалада қолдансақ, қалай болады» деген сауалымызға, Бақытжан аға: –Бұл қондырғының тиімділігіне көз жеткізу үшін былайша түсіндірейін. Астана қаласының электр тұтынушыларына қажетті секундтық электр қуатының жиынтық мөлшері шамамен 1000 мВт-ты құрайды. Бүгінгі жағдайды бағамдасақ, сонда сағатына 120 тонна көмір немесе 180 000 текше метр газ жағылады екен. Ал тәулігін есептесек, 9000 тоннаға жуық көмір немесе 2,5 млн текше метр газ жұмсалады. Алайда, тап осы электр қуатын ағысы баяу Есіл өзенінің 800-1000 метрлік ендігінен, мазут, газ немесе көмір жақпастан, яғни, артық шығынсыз-ақ өндіріп алуға болады» деп жауап берді.
P.S. Ғылым жолы – ауыр жол. Теориялық жағынан отандық ғалымдардан мін таппаған бұл жаңалығын Бақытжан Әлменов ендігі жерде шетелде жүзеге асыруы мүмкін. Өйткені, он жылдан бері талай есікті тоздырған ағамыз әбден қажыған. Осы уақытқа дейін ел несібесіне, қазақтың игілігіне айналса деген ниетпен жүріп, сынақтан өткізуге қажет 15 млн теңгені беретін бір қазақтың табылатынына сенген еді. Бір емес Үкіметтің бірнеше жобасына қатысып, қолдау таппағанына қазір күйінеді. Жарайды делік. Егер бұл жоба шетелде жүзеге асса, ғалымның өзі ғана пайдаға батары сөзсіз. Ал, өз Отанымызда қолдау тапса, күллі қазақтың игілігіне айналар еді.
Гүлмира АЙМАҒАНБЕТ
