قازىرگى قوعامدا ۇلى ابايدىڭ تۋعان كۇنىنە قاتىستى جۇرتتىڭ پىكىرى ەكىگە جارىلىپ تۇر. حاكىم دۇنيەگە كەلگەن كۇن رەتىندە ەكى داتا – 10 تامىز بەن 23 تامىز اتالادى. وسىعان وراي جىل سايىن وسى كۇندەرى تۇلعانىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى ءارتۇرلى شارالار ءوتىپ جاتادى. ەلوردا اكىمدىگىنە قاراستى «رۋحانيات» مەكەمەسى وسىنى بىرىزدەندىرۋ ماقساتىندا دوستىق ۇيىندە دوڭگەلەك ۇستەل ءماجىلىسىن ۇيىمداستىردى. وعان شاقىرىلعان زيالى قاۋىم وكىلدەرى, بەلگىلى قالامگەرلەر مەن عالىمدار ابايدىڭ تۋعان كۇنى تۋراسىندا ءتۇرلى دەرەكتەردى كەلتىردى. كوپشىلىك 23 تامىز بولۋى كەرەك دەگەن توقتامعا كەلدى. سوندا ايتىلعان ۋاجدەر تومەندەگىدەي بولدى.
سۇلتان ورازالى, بەلگىلى قالامگەر, قوعام قايراتكەرى:
– ۇلى ابايدىڭ تۋعان كۇنى دەگەندە ەڭ الدىمەن حاكىمنىڭ كوزىن كورگەن, ونىڭ قاسىندا تالاي جىل جۇرگەن ءارحام كاكىتايۇلىنىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنەمىز. سوندا ول ويشىلدىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنى رەتىندە 10 تامىزدى كورسەتەدى. بىراق وسى داتانىڭ جانىنا «ەسكىشە» دەگەن ءسوزدى دە قوسىپ جىبەرەدى. وسى ءبىر عانا سوزگە بولا جۇرت شاتاسا باستايدى. قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا, ودان سوڭ قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسىندا دا ابايدىڭ تۋعان كۇنى ەسكىشە – 29 شىلدە, جاڭاشا – 10 تامىز دەپ جازىلعان. مۇنى وتە دۇرىس دەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
ەكىنشىدەن, جيدەبايداعى وسپاننىڭ ءتورت قۇلاقتى زيراتىن اباي ءوز قولىمەن سالدىرعان. بۇل زيرات وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنا دەيىن بولدى. سونىڭ باسىنا جۇرەك سەكىلدى مالتاتاس قويىلعان. وندا وسپاننىڭ تۋعان كۇنى مەن قايتىس بولعان كۇنىن پىشاقتىڭ ۇشىمەن اباي ءوزى قاشاپ جازعان. وسىدان-اق ونىڭ وسىنداي ماسەلەگە قاتتى ءمان بەرگەنى بايقالادى. بۇل مالتاتاس قازىر اباي مۋزەيىندە تۇرعان بولۋى كەرەك. وسپان شىجىعان شىلدە ايىندا ومىردەن وتكەن. سول سەبەپتەن اباي ونىڭ سۇيەگىن اقشوقىعا جەتكىزە الماي, جيدەبايعا جەرلەگەن. كەيىننەن ءىنىسىنىڭ قاسىنان ءوزى دامىل تاپقان.
مۇحتار اۋەزوۆ 1940 جىلى الماتىدا ابايعا قۇلپىتاس جاساتقان. مۇنى ابايدىڭ 100 جىلدىعىنان ءبىراز جىل وتكەننەن كەيىن اكەلىپ, باسىنا قويدىرعان. قۇلپىتاسقا اباي 10 تامىز كۇنى دۇنيەگە كەلدى دەپ جازدىرعان. سوندىقتان ابايدىڭ تۋعان كۇنىن ەندى كوكپارعا اينالدىرماي, بۇل داتاعا توقتاۋىمىز كەرەك. وسى ۋاقىتقا دەيىن, 100, 125, 140, 150 جىلدىقتارى 10 تامىزدا تويلاندى. ونى 23 تامىزعا جىلجىتقاننان ەشقانداي پايدا تاپپايمىز.
الماحان مۇحامەتقاليقىزى, اقىن, ابايتانۋشى:
– ابايدىڭ تۋعان كۇنى رەتىندە 10 تامىز دەگەن داتا حالىق ساناسىنا ءسىڭىپ قالعان. ءارحام «ەسكىشە 10 تامىز كۇنى دۇنيەگە كەلدى» دەپ جازادى عوي. ال ءارحامنىڭ اكەسى كاكىتاي ابايدىڭ ومىردەرەگىن تۇلعانىڭ ءوزىنىڭ تاپسىرماسىمەن جازادى. سوندا «اباي جىلان جىلى, مال كۇزەۋگە تۇسەتىن كەزدە تۋعان» دەگەن دەرەكتى الدىمىزعا تارتادى. مال كۇزەۋگە تۇسەتىن كەز, بۇل – تامىزدىڭ سوڭى. ءوزىم كەزىندە مىنا جايتقا كۋا بولدىم: 1992 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىعى الەمدىك دەڭگەيدە تويلانۋعا بەكىتىلگەن كەزدە يۋنەسكو كولەمىندە مەرەيتويدى قاي كۇنى اتاپ وتەمىز دەگەن ماسەلە تۋىندادى. ويتكەنى بۇعان دەيىن عالىمدار ءارحامنىڭ دەرەگىنە سۇيەنىپ, حاكىمنىڭ تۋعان كۇنى 23 تامىزدا دەپ ايتىپ, جازىپ ءجۇردى. قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ابايدىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنى جايلى زەرتتەۋ ماقالالارى بار. بىراق 10 تامىز بەن 23 تامىز تارازى باسىنا تۇسكەندە, «توي كەزىندە 10 تامىزدا ءوتىپ ەدى, بۇل دا ءبىر تاريحي كۇن» دەگەن توقتام جاسالدى. ال ەندى كاكىتايدىڭ دەرەگىنەن باسقا قانداي دەرەك كەرەك؟ سوندىقتان 23 تامىزعا توقتاۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. وسى كۇندى رەسمي تۇردە قۇجات جۇزىندە بەكىتىپ الۋىمىز قاجەت.
قۋات قيىقباي,
ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى:
– قورىق-مۋزەي ابايدىڭ تۋعان كۇنىن 23 تامىزدا اتاپ وتەدى. مەكەمەنىڭ ناقتى ۇستانعان پوزيتسياسى – وسى. ءارحامنىڭ ەستەلىگىنە كۇمانمەن قاراۋعا بولمايدى. نەگە دەسەڭىزدەر, ونىڭ «ابايدىڭ ءومىر جولى» اتتى ەستەلىگى بۇگىنگى ابايتانۋ عىلىمىنا بىردەن-ءبىر جول اشقان عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىز. شىڭعىستاۋ وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن شەجىرەشى قارتتاردىڭ ەستەلىكتەرىنە سۇيەنسەك, شىن مانىندە اباي تۋعان سىرت قاسقابۇلاق قۇنانبايدىڭ كۇزەۋى بولعان. كاكىتايدىڭ جازعانى, ءارحامنىڭ ەستەلىگى, قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «ۇلى اقىن دۇنيەگە كەلگەن جانە باز كەشكەن كۇن» دەگەن ماقالاسىنداعى دەرەكتەر دە 23 تامىزعا كەلىپ تىرەلەدى. الاش ارىستارى ابايدىڭ تۋعان كۇنىن وسى كۇنى اتاپ وتەتىن.
ەربول تىلەشوۆ,
«ءتىل – قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى:
– ءارحامنىڭ ەستەلىگىنەن باسقا قولىمىزدا دەرەك جوق. ارحامعا سەنبەيتىن قانداي حاقىمىز بار؟! ول – جاي كەزدەيسوق ادام ەمەس قوي, كاكىتايدىڭ بالاسى. ال كاكىتاي – ابايدىڭ ءومىربايانىن جەتكىزگەن, شىعارماسىن جيناعان ادامداردىڭ ءبىرى. وسى ءىستىڭ باسىندا كاكىتاي مەن تۇراعۇل تۇر. ەنتسيكلوپەديا دەگەن قۇران با ەكەن؟ قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسىنان ميلليون قاتە تابۋعا بولادى. بۇل ەنتسيكلوپەديانى ءارى-بەرىدەن سوڭ قايتا باستىرىپ شىعارۋ كەرەك.
ءارحام بەرتىنگە دەيىن ءومىر سۇرگەن, 1885 جىلى تۋىپ, 1963 جىلى قايتىس بولعان. «قۇنانباي اۋىلى قاسقابۇلاققا كەلىپ قونعاننان كەيىن 1845 جىلى, ەسكىشە 10 اۆگۋست كۇنى قۇنانبايدىڭ ەكىنشى ايەلى ۇلجان تولعاتىپ, ءبىر ۇل دۇنيەگە كەلەدى. اتىن ارابشا يبراھيم دەپ قويادى» دەپ جازعان ءارحام ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە. ەندى وسىدان ارتىق قانداي دەرەك كەرەك؟! ەسكىشە دەپ جازىپ تۇر. ەگەر «ەسكىشە» دەگەن انىقتاۋىش بولماسا, ءبىز بۇل ماسەلەنى كوتەرمەس ەدىك. 1918 جىلى 26 قاڭتاردا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆلاديمير لەنيننىڭ قول قويۋىمەن, الەممەن بىردەي بولۋى ءۇشىن جاڭا كۇنتىزبە ەنگىزىلدى. وندا 31 قاڭتاردان كەيىن 1 اقپان بولماي, 14 اقپان بولادى دەپ جازىلعان. ياعني, كۇنتىزبە 13 كۇنگە جىلجىتىلدى. ماسەلەن, مۇحتار اۋەزوۆ ءوزى جايلى مالىمەتىندە «مەن 15 سەنتيابر كۇنى تۋدىم» دەپ جازادى. كەيىننەن ءوز قولىمەن 28 قىركۇيەككە اۋىستىرىپ جىبەرەدى. ول ابايدىڭ تۋعان كۇنىن نەگە وزگەرتپەدى؟ ويتكەنى ابايدىڭ ومىردەرەگىمەن اينالىسپاي, شىعارماشىلىعىن زەرتتەدى. ونىڭ كوركەم بەينەسىن جاسادى.
ابايتانۋدىڭ بۇكىل جىرتىعىن جاماۋعا اۋەزوۆتىڭ ءومىرى جەتپەيتىن ەدى. سوندىقتان اۋەزوۆكە وسى تۇرعىدان قاراۋىمىز كەرەك. ول ءارحامدى ءبىلدى. اباي ۇرپاقتارىنىڭ الاشوردامەن بايلانىسى بولدى. جازۋشىنىڭ ءوزى بۇل پارتيا قاتارىندا بولعانىن بىلەسىزدەر. كەيىننەن ءالىمحان ەرمەكوۆ ەكەۋى حات جازىپ, سوۆەت ۇكىمەتىن مويىندادى. ەگەر ءارحامنىڭ دەرەگىن السا, ءوز باسىنا قاتەر تونەر ەدى. ول دا پەندە عوي.
سەمەيدە قازىر ابايدىڭ تۋعان كۇنىن 23 تامىزدا اتاپ وتەدى. ورازكۇل اسانعازى استاناعا تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى بولىپ كەلگەندە ءبىز دە باس قالادا 23 تامىزدا اتاپ وتەتىن بولدىق. توكەن يبراگيموۆ ءتىرى كەزىندە وسى شاراعا قاتىساتىن. وسى كىسى ابايدىڭ تۋعان كۇنى 23 تامىزدا ەكەنىن دالەلدەگەن. سوندىقتان وسى داتانى الۋىمىز كەرەك. ابايدىڭ 175 جىلدىعى بىزگە ابايدى تانۋعا ۇلكەن سەرپىن بەرەدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان توي تويلاۋدى عانا ەمەس, ابايدى تانۋدى اباي ارقىلى قولعا الايىق.
RS: جيىندا تاريحشى عالىم مارات ابسەمەتوۆ, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ساعىمباي جۇماعۇلوۆ, فيلوسوف, ابايتانۋشى ومار جالەلۇلى, جاس عالىمدار ەلدوس توقتارباي, الما سايلاۋقىزى, بەلگىلى ءانشى ەرلان رىسقالي, اقمولا وبلىسى ارشالى اۋدانىنداعى اباي قۇنانبايۇلى اتىنداعى ورتا مەكتەپ ديرەكتورى حالىم تولمەش تاقىرىپ بويىنشا ويلارىن ءوربىتتى. جاس جەتكىنشەك لايلىمشىراق ەرلانقىزى حاكىمنىڭ ولەڭدەرىن وقىپ, ابايدىڭ ءانى شىرقالدى. «رۋحانيات» مەكەمەسى وسى تامىز ايىندا ابايعا ارنالعان فەستيۆال وتكىزەدى. عىلىمي ەكسپەديتسيا, تۇلعا ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى باسقا دا شارالاردى ۇيىمداستىرادى. سونىڭ باسى اتالمىش دوڭگەلەك ۇستەل ءماجىلىسى بولدى.
