وتكەن جولى Facebook, Instagram سياقتى بىرنەشە الەۋمەتتىك جەلى 6-7 ساعاتقا بۇعاتتالىپ قالدى. بۇدان تەحنوالىپتىڭ قوجايىنى م.تسۋكەربەرگتىڭ ءوزى 7 ملرد دوللار, رەسەي ەكونوميكاسى 80 ملن دوللار شىعىنعا باتتى دەگەن دەرەك ايتىلدى. وتكەندە ءماجىلىس ءبىرىنشى وقىلىمدا قابىلداعان بالانىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى زاڭ جوباسىنا قارسىلار: «ايدوس سارىم الەۋمەتتىك جەلىنى بۇعاتتاپ تاستادى» دەپ ازىلدەپ جازدى. بۇعان قوسا, جۋرناليستەر, قوعام بەلسەندىلەرى, قۇقىق قورعاۋشىلار ەكىنشى وقىلىمعا دەيىن دەپۋتاتتاردان داۋلى زاڭ جوباسىنان باس تارتۋدى تالاپ ەتىپ, پەتيتسيا جاريالادى. ونلاين-پەتيتسياعا قول قويعاندار سانى 10 000-نان اسقان. پەتيتسيا اۆتورلارى بۇل زاڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردى, ينتەرنەتتى شەكتەۋ, تسەنزۋرا ورناتۋدى كوزدەيدى دەيدى. ەلىمىزدەگى تاۋەلسىز جۋرناليستەر مەن قۇقىق قورعاۋشىلار بيلىك پارتياسى زاڭ ارقىلى ءسوز بوستاندىعى مەن پىكىر الۋاندىعىنا شەكتەۋ قويۋعا تالپىنىپ وتىر دەگەن كوزقاراسىن ءبىلدىردى. وسىعان وراي, باق وكىلدەرىن, تۇتاس قوعام نازارىن اۋدارعان ماسەلە توڭىرەگىندەگى تۇيتكىلدەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋ ماقساتىمەن زاڭ جوباسى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى, ءماجىلىس دەپۋتاتى ايدوس سارىممەن اشىق سۇحباتتاستىق.
– ايدوس مىرزا, ءدۇيىم جۇرتتىڭ ءبىر تۇسىنبەي وتىرعانى: وسى زاڭ جوباسى ارقىلى ءسوز بوستاندىعىنا, پىكىر الۋاندىعىنا شەكتەۋ قويىلماي ما? وعان قانداي كەپىلدىكتەر بار؟
– ەڭ باستى كەپىلدىك – سول كومپانيالاردىڭ وزدەرى. وتكەندە الەۋمەتتىك جەلىلەر 7 ساعات جۇمىسىن دوعارعاندا م.تسۋكەربەرگتىڭ كاپيتاليزاتسياسىنىڭ قۇندىلىعى 7 ملرد دوللارعا كەمىگەن. ءبىر-ەكى كونتەنتتى الىپ تاستاپ ەدى, ءوزىن اقش كونگرەسىنە شاقىرىپ, جەردەن الىپ, جەرگە سالدى. ەڭ باستىسى, تۇسىنەتىن ماسەلە, بۇل زاڭ ازاماتتاردىڭ اقپارات تاراتۋىنا جانە ت.ب. قاتىستى دۇنيە ەمەس. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق زاڭناماسى, بۇل زاڭ جوباسىنداعى ۇسىنىستار سول شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ مىندەتتەمەلەرىنە ساي كەلەدى. ماسەلەن, Facebook, Instagram-داعى پاراقشاڭىزعا كىرسەڭىز, تۇتىنۋشىمەن جاسالاتىن كەلىسىمشارت دەگەن قۇجاتتى كورەسىز. جۇرتتىڭ ءبارى مۇنى وقىماي, قول قويا سالادى. سول قۇجاتتاعى: «ءبىز تەرروريزمدى تاراتپايمىز», «بالالار پورنوگرافياسىن ناسيحاتتامايمىز», «ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىنا قول سالمايمىز», «ەشكىمدى ءجون-جوسىقسىز بالاعاتتامايمىز» دەگەن مىندەتتەمەلەرى ءبىزدىڭ ۇلتتىق زاڭنامامەن 99 ءبىر-بىرىمەن سايكەس كەلەدى. بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى دەگەن ماسەلە بۇكىل الەمدى الاڭداتىپ وتىر. ول بۇگىن شەشىلۋى كەرەك. ءبىز وسىنداي زاڭ قابىلداماساق, ول ەشقاشان شەشىلمەيدى. سەبەبى بۇل – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك, ازاماتتارىمىزدىڭ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى.
– بۇل زاڭ جوباسىنا قارسى پەتيتسياعا قول قويعاندار سانى 10 000-نان اسقان. پەتيتسيا اۆتورلارى بۇل زاڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردى قۇرىقتاۋ, تسەنزۋرا ورناتۋدى كوزدەيدى دەپ سانايدى. وسى زاڭ سىزدەر ۇسىنعان نۇسقادا قابىلداناتىن بولسا, الەۋمەتتىك جەلىلەر بيلىكتىڭ قولىنا ءوتىپ كەتپەي مە؟ بۇعان نە دەيسىز؟
– بىرىنشىدەن, بۇل – بىرەۋدىڭ مۇلكى. ءبىزدىڭ قولىمىزعا قالاي وتەدى؟ ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ Facebook-كە, تسۋكەربەرگكە جانى اشىماي-اق قويسىن! ول – ءىرى ميللياردەر, الىپ كومپانيانىڭ قوجايىنى. ءوزىنىڭ مىڭداعان ادۆوكاتى, زاڭگەرى, ماسەلەمەن اينالىساتىن مامانى جەتىپ جاتىر. باستى ماسەلە – بىرەۋ. بۇل زاڭنىڭ ساياسي كوزقاراسقا ەشقانداي قاتىسى جوق. بۇگىنگە دەيىن ۇكىمەت تاراپىنان Google-گە جانە ت.ب. شاعىمدار بولعانىمەن, بىرەۋىن دە ورىنداعان جوق. بۇل – قاقىسى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ۋاكىلەتتى ورگان قۇرىلۋى كەرەك. سول ورگان ادامنىڭ قۇقى, مەملەكەت مۇددەسىنە قاتىستى ماسەلە تۋىنداعان كەزدە شەتەلدىك كومپانياعا حابارلاسىپ, سونىڭ ىشىندە جاۋاپتى ماماندارىن تاۋىپ, مەكەنجايىن, بايلانىساتىن تەلەفون ءنومىرىن بىلەتىن جاعدايدا بولۋى كەرەك. 24 ساعات ىشىندە زاڭسىز كونتەنتتى الىپ تاستاۋعا ارەكەت ەتۋى ءتيىس. يا بولماسا, سانكتسيالار بولۋى ىقتيمال. بىراق رەسەي, قىتايمەن سالىستىرساق, ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىگى از. قولىمىز اسا ۇزىن ەمەس. كەشە ينتەرنەتتە: «ايدوس سارىم ينتەرنەتتى 6 ساعاتقا بۇعاتتاپ تاستادى» دەگەن ءازىلدى كورىپ, كۇلىپ الدىم. بۇل – ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدىڭ شىندىعى. ال ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ – مەملەكەتتىڭ مىندەتى. ەگەر ءسىزدىڭ بالاڭىزدىڭ قۇقىعىن تاپتايتىن ءبىر بەينەجازبا تاراپ جاتسا, تسۋكەربەرگكە ەمەس, مەملەكەتكە شاعىمداناسىز. «اينالايىن, ۇكىمەت! شارا قولدانىڭدار, مىنا نە ماسقارا بولىپ جاتىر؟ ەگەر ەشقانداي مۇمكىندىگى, زاڭى, تالابى بولماسا وندا نە ءۇشىن مەملەكەت قۇردىق؟ نە ءۇشىن سالىق تولەپ ءجۇرمىز؟» دەگەن اڭگىمەنى ءوزىڭىز ءبىرىنشى باستايسىز. ەكىنشى وقىلىمعا دەيىن ءالى ءبىراز ۋاقىت بار. قازىر بارلىق تاراپتارمەن سويلەسىپ, كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتىرمىز. زاڭ جوباسىنا نارازى بولعان توپتارعا دا: «ناقتى وي, پىكىر, ۇسىنىستارىڭىز بولسا, ايتىڭىزدار» دەدىك. الايدا «ينتەرنەت دەگەن
– قاعبا نەمەسە قۇران سياقتى قاسيەتتى دۇنيە. بۇعان ەشكىم ارالاسپاۋ كەرەك» دەگەن كوزقاراسپەن ءبىز كەلىسپەيمىز. مەنىڭشە, ەكىنشى وقىلىمعا دەيىن بۇل زاڭ جوباسى تالاي وزگەرەدى. تەك مەنى قىنجىلتقانى مىنا نارسە: پەتيتسياعا قول قويعان 10 مىڭ ادام بەر دەدىڭىز. ال قازاقستاندا قانشاما بالا, وقۋشى, ولاردىڭ اتا-انالارىنىڭ وي-پىكىرى دە بار. بۇل زاڭ جوباسىندا ينتەرنەتكە قاتىستى وزگەرىستەر 3-4-اق پايىزىن قۇرايدى. زاڭنىڭ ىشىندە وتە ماڭىزدى, وزەكتى, تاعدىرلى دۇنيەلەر كورسەتىلگەن. ءبىزدىڭ قوعام ءوزىنىڭ بالاسىنىڭ, باۋىرىنىڭ ماسەلەسىن تالقىلاۋدىڭ ورنىنا وزدەرىنىڭ ەرمەگىن تالقىلاپ كەتكەنىنە تاڭىم بار. ءبىر جاعىنان, ءبىزدىڭ قوعامنىڭ شىنايى كورىنىسى وسى شىعار.
– دامىعان ەلدەردە الەۋمەتتىك جەلىلەر قالاي تىركەلەدى? ءبىر-ەكى ەلدىڭ مىسالىن كەلتىرىپ, ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز.
– مۇنداي زاڭناما ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە وسىدان 3 جىل بۇرىن قابىلداندى. گەرمانيانىڭ زاڭىن الىپ قاراساق, ەگەر الەۋمەتتىك جەلى زاڭسىز كونتەنتتى الۋدان باس تارتاتىن بولسا, 50 مىڭ ەۋروعا دەيىن ايىپپۇل تولەيدى. بىزدە دە ينتەرنەتكە قاتىستى كيبەرديۆەرسيا, كيبەرشانتاج, كيبەرالاياقتىق سياقتى جاڭا قىلمىس تۇرلەرى پايدا بولۋدا. مۇنىڭ بارىنە زاڭ شىعارۋشى ورگان ءتيىستى جاۋابىن بەرۋى ءتيىس. كەيبىر ازاماتتاردىڭ قارسىلىعىنا قاراماي, مۇنداي نارسەنى ىسكە اسىرۋى قاجەت.
– كەيبىر IT-ماماندار Facebook, Twitter سياقتى كومپانيالار حالقىنىڭ سانى كوپ قىتاي, رەسەي سياقتى ەلدەرمەن عانا ساناسادى دەگەن پىكىر ايتۋدا. ولار قازاقستاننىڭ نارىعىنا مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايدى دەيدى. بۇعان قانداي ءۋاج ايتاسىز؟
– مەنىڭشە, بۇل – كوبىنە-كوپ ەموتسيادان تۋىنداعان پىكىر. ءومىردىڭ شىندىعى وزگەشە. ەۋروپادا بىزدەن 5-6 ەسە كىشكەنتاي ەلدەر. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. Youtobe دەگەن ۇلكەن كورپوراتسيا سوڭعى 2-3 جىلدىڭ ىشىندە ءار ەلدەردەن ءوز كەڭسەسىنە 10 مىڭنان استام ادامدى جۇمىسقا الدى. سونىڭ ىشىندە بىزدەن كىشى ۆەنگريا, سلوۆاكيا, چەرنوگوريا سياقتى مەملەكەتتەر بار. جۇمىسقا قابىلدانعان ماماندار ءوز ۇكىمەتىمەن قارىم-قاتىناس جاسايدى. دەمەك, زاڭ تەك بالا ماسەلەسىن عانا ەمەس, جالپى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن قامتيدى. بۇل – ءاربىر ەسى دۇرىس ەلدىڭ جاسايتىن تىرلىگى. قازاقستاننىڭ نارىعى كىشكەنتاي دەگەن دۇرىس ەمەس. ءىرى كورپوراتسيالاردىڭ وكىلدەرى: «مۇنىڭ ۇلكەن بيزنەس ەكەنىن تۇسىنەمىز. قازاقستان سياقتى ەلدەن دە قوماقتى قاراجات تاۋىپ وتىرمىز. بىزگە جاندارىڭ اشىماي-اق قويسىن» دەيدى. مىسالى, Instagram-نىڭ قازاقستاندا 7,8 ملن تۇتىنۋشىسى بار. ءار ادامنان 1 دوللاردان ەسەپتەسەك, جارنامانىڭ وزىنەن كۇنىنە قانشاما تابىس تابادى. وتكەندەگى 6 ساعات بۇعاتتاۋدان رەسەي ەكونوميكاسى 80 ملن رۋبل شىعىنعا باتتى دەگەن اقپاراتتى وقىدىم. بالكىم, قازاقستان رەسەيدەن ون ەسە كىشى شىعار, بىراق بۇل دا قاراجات. كۇن سايىن ونداعان ملن تەڭگە اينالىم ءجۇرىپ جاتىر. وسىنىڭ ارقاسىندا تسۋكەربەرگتىڭ كومپانياسى تابىستى بولىپ, ول – ءوزى ءىرى ميللياردەر, تەحنوگيگانت اتاندى. ياعني, ولار ءوز اۋديتورياسىن كوبەيتىپ, ءوز بيزنەسىن قورعاعىسى كەلسە, ءبىزدىڭ تالاپتارىمىزدى ورىنداۋعا ءازىر بولۋى ءتيىس. كەيبىر كومپانيالار قازاقستانعا كەلىپ جۇمىس ىستەۋگە دايىن ەكەنىن جەتكىزۋدە. جانە ولار: «ءبىز وكىلدىك اشپاي-اق قويالىق. بىراق سىزدەردىڭ ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ تالابى دۇرىس. ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا قازاقتىلدى مامان وتىرعانى ءجون. ولاردى ءوز كەڭسەمىزدە وتىرعىزايىق, ويتكەنى زاڭسىز كونتەنتتى الىپ تاستايتىن مەكەمە – ورتالىق كەڭسە» دەگەندى ايتۋدا. ەكىنشى وقىلىمعا دەيىن Facebook سياقتى كومپانيالار ءوز ۇستانىمىن بىلدىرەدى دەپ ويلايمىن.
– الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن مەسسەندجەرلەر تىركەلىپ, ەلىمىزدە ءوز وكىلدىگىن اشسا, بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى دەگەن ماسەلە بىردەن شەشىلە قالاتىنىنا كەپىلدىك جوق. بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ باسقا زاڭدارداعى نورمالاردا بار ەمەس پە?
– زاڭدى دايىنداعان كەزدە ءبىز رەسەي, تۇركيا, سينگاپۋردىڭ تاجىريبەسىن قارادىق. جۇمىس ىستەمەيتىن, قوعامدى داعدارىسقا اپاراتىن نورمالاردى قابىلداۋدان اۋلاقپىز. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى, بيلىك 8 ملن (قازاقستاندا ينستاگرامنىڭ 7,8 ملن قولدانۋشىسى بار) حالىقتى وزىنە قارسى قويا ما؟ بۇل – ايدان انىق نارسە. جۇرتتىڭ ءبارى بىزگە سۇراق قويادى. ال مەن سولارعا مىناداي ساۋال قويار ەدىم: «ماسەلەن, ءسىزدىڭ بالاڭىزدى, باۋىرىڭىزدى, اكەڭىزدى, اناڭىزدى, قارىنداسىڭىزدى, كورشىڭىزدى, قۇربىڭىزدى ينتەرنەتتە كيبەربۋللينگكە سالىپ, ءومىر مەن ءولىم اراسىندا تاڭداۋ جاساۋعا ماجبۇرلەپ جاتسا, ءسىز كىمگە باراسىز؟ ارينە, پوليتسياعا, نە سوتقا جۇگىنەسىز. بىراق بۇل قۇزىرلى مەكەمەلەر زاڭعا عانا ارقا سۇيەيدى. سول ءۇشىن زاڭدىق نەگىز كەرەك. ءىرى تەحنوالىپتاردىڭ وكىلدەرى دە كەزدەسۋدە وسى ماسەلەنى ايتتى. ءار ادام ءوزىنىڭ بالاسى, جاقىنى ءۇشىن الاڭدايدى. شەتەلدەردە اتا-انانىڭ باقىلاۋى دەگەن فۋنكتسيا بار. ياعني, بالانىڭ سىرتىنان وزىنە سەزدىرمەي, باقىلاۋعا بولادى. بالا جىلاپ جاتسا, قولىنا ۇيالى تەلەفون, گادجەت بەرە سالماي, كەرىسىنشە: «سەن نە كورىپ وتىرسىڭ؟» دەپ قىزىعۋشىلىق تانىتقان ابزال. ونىڭ كورەتىن, قىزىقتايتىن نارسەسى ومىرلىك تاڭداۋىنا, پسيحولوگياسىنا قالاي اسەر ەتەتىنى ماڭىزدى. قىتايلار شىعارعان «Tic-Tok» دەگەن الەۋمەتتىك جەلى قازاقستاندا جۇمىس ىستەۋگە دايىن. ونىڭ وكىلدەرى ۇكىمەتپەن بىرىگىپ, ارنايى كۋرس, سەمينار وتكىزۋگە دايىن ەكەنىن مالىمدەدى. وسىدان-اق, ءبىز دايىنداپ جاتقان زاڭنامانىڭ دۇرىستىعىن اڭعارۋعا بولادى.
