وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارى اۋىلىمىزدا ورىس, نەمىس بالالارى قازاق مەكتەبىندە بىزبەن بىرگە قازاقشا وقىدى. ءبىر قىزىعى, سول ورىس, نەمىستەردىڭ كارى-جاسىنىڭ ءبارى بىزبەن قازاقشا سويلەسكەندە, كوبىمىز سوزدەن ۇتىلىپ, تاقىر جەردە وتىرىپ قالا بەرەتىنبىز. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن, بۇرىن-سوڭدى بىزدەن باسقا ەشكىمدە دە بولماعان, كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارقاسىندا قالىپتاسقان مەكتەپتەردەگى ءتيىمدى دە وڭتايلى بالالاردى وقىتۋ جۇيەسىن قۇردىمعا كەتىرىپ نە تاپتىق؟
كەڭەس وكىمەتىنىڭ بالالاردى وقىتۋ جۇيەسى جامان بولسا, انگليا وسى جۇيەگە كوشەر مە ەدى؟ انگليانىڭ وقۋ-ءبىلىم ەكس-ءمينيسترى دجاستينا گرينينگتىڭ مالىمدەۋىنشە, كەڭەستىك جۇيەگە كوشكەن مەكتەپتەردى تامامداعان اعىلشىن وقۋشىلارىنىڭ العان ءبىلىمى كونتينەنتالدى ەۋروپانىڭ ەڭ قىمبات تا ەليتا ساناتىنداعى مەكتەپ وقۋشىلارىنان الدەقايدا جوعارى ەكەن. قالاي ءبىز مەكتەپتەرىمىزدەگى وسىنداي تاماشا قالىپتاسقان وقۋ جۇيەسىنەن ايىرىلىپ قالدىق؟
سوندىقتان بولار, اقمولامىز كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باس حاتشىسى بولعان ن.حرۋششەۆتىڭ قالامىزدىڭ ورىسشاسىنا كوڭىلى تولماعاندىقتان, تسەلينوگراد اتالىپ كەتكەنى. باس حاتشىنىڭ قاسىندا بىرگە جۇرگەن, شاش ال دەسە باس الاتىن ورتا قول ازاماتتارىمىزدىڭ ىقىلىم زاماننان قالىپتاسقان سالت-ءداستۇرىمىزدى اياقاستى قىلعانىن بۇگىنگە دەيىن ۇمىتا الاتىن ەمەسپىن. ەلدى مەكەن, جەر-سۋ, جار, قىرات پەن تاۋلاردىڭ اتاۋى باسقا تىلگە اۋدارىلمايدى, سەبەبى ۇياتقا باتىپ, بۇكىل الەمگە ماسقارا بولاسىڭ. قازاق ءتىلى سوزگە وتە باي تىلدەردىڭ الدى عوي. مىسالى, ءبىر عانا «اق» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى جۇزگە جەتىپ جاتسا, «مولا» دەگەن ءسوزدىڭ دە بىرنەشە ماعىناسى بار. اقمول دەپ اتاۋىمىز دا دۇرىس ەمەس. ەلىمىزدە ءتورت-بەس قارامولا اتتى ەلدى مەكەن بار. تاسمولا دا بارشىلىق. ءيا, ەندى نە, وسى اتاۋلاردىڭ ءبارىن وزگەرتۋ كەرەك پە؟ قاشانعى الدەكىمنىڭ ىقپالىمەن جۇرە بەرمەكپىز؟
«قۋىرداقتىڭ اتاسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەگەندەي, مىنا ءبىر كەزىندە ءجيى-ءجيى قايتالانىپ, جانىمىزدى تالاي جارالاعان تەلەجارناماعا نازار اۋدارىڭىزشى, قادىرمەندى وقىرمان! تاۋ باسىنا بەت العان ءبىر توپ ءتۋريستىڭ بىرەۋى ورىسشا: «ولجاس, كەشە رەستوراندا نە جەدىك؟» دەپ سۇرادى. سونداعى ولجاستىڭ ايتقانى: «بەشبارماق». مۇنى ەستىگەن تۋريستەردىڭ قارقىلداپ كۇلگەندەرى, سودان بەرى كوپ ۋاقىت وتسە دە, مەنىڭ انا ءتىلىمدى مازاق قىلىپ تۇرعانداي ەسىمنەن كەتەر ەمەس. سول ولجاسىڭ, نە ايتقانىن بىلمەۋمەن قاتار, ەسەپ تە بىلمەيدى ەكەن. ادامنىڭ قولىندا بەس ساۋساعى, اربىرەۋىنىڭ ءوز اتاۋى بار جانە ءبىرىنشىسىن باس بارماق, ال كەيدە بارماق دەي بەرەدى. سوندا بارماقتاردىڭ قالعان تورتەۋى قايدا, ال باس بارماق دەسەڭ, جالعىز بارماقپەن قالاي ەت جەيسىڭ؟
تاعى ءبىر كوڭىل بولەتىنى – تەلە جانە راديو حابارلاردان ەستيتىنىڭ: «قايىرلى تاڭ! قايىرلى كۇن نەمەسە قايىرلى كەش!». ايتىڭدارشى, كانە, قاشاننان بەرى اتام قازاق وسى ءسوز تىركەستەرىن قولدانىپتى؟
ارىپ-تالىپ قالىڭ ەل-جۇرتىنا ات باسىن تىرەگەن باۋىرلارىمىزدى نەگە «ورالمان» دەيمىز؟ كانە, كىم ماعان وسى اتاۋدىڭ اۆتورىن اتاپ ايتا الادى؟ «ورالمان» – انا تىلىمىزگە جات ءسوز. وسىلاي دەۋىمدى قازاق ءتىلىنىڭ 2008 جىلى باسپادان شىققان ءتۇسىندىرۋ سوزدىگى دە دۇرىس دەپ تۇرعانداي. سەبەبى اتالمىش سوزدىكتە «ورالمان» دەگەن ءسوزدى كۇندىز قولىڭا شىراق الىپ ىزدەسەڭ دە تابا المايسىڭ. رەسمي تۇگىل, اۋىزەكى, ءوزارا اڭگىمەلەسكەندە «ورالمان» دەۋگە ءتىلىڭ دە كونبەيدى. سوندىقتان اتامەكەنىنە كوشىپ كەلگەن باۋىرلارىمىزدى قانداس دەپ جاقىنداتقانىمىز ءجون بولدى.
قاشان دا بولسا ءوز ءتىلىمىزدى ءوزىمىز قاستەرلەمەسەك, ول سوندا كىمگە كەرەك؟ ەگەمەندى ەل بولىپ, ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتىپ تۇرعاندا انا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن ۇستەم قىلا الماساق, كۇنى ەرتەڭ كىم بولامىز؟ انا ءتىلىمىزدىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى تۋرالى نە دەلىنبەدى؟ ايتىلعان ءسوز دە, ۇسىنىس تا جەتكىلىكتى-اق. سوندا دا, اباي اتامىز ايتقانداي, باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس, قاڭق ەتەر, تۇكتى بايقاماس. ءالى دە بولسا ۋاقىت بار.
حامزا وسپانۇلى,
ەكونوميست, زەينەتكەر
