الماس الماتوۆ, قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى: استانا تۇركى رۋحىنىڭ ءتۇپ ورداسىنا اينالار-ءدۇر
جىل سايىن استانا كۇنى مەرەكەسىن «استانا-ارقاۋ» تۇركى حالىقتارىنىڭ ونەر فەستيۆالى دۋمانعا بولەيدى. تۇكپىر-تۇكپىردەن كەلگەن تۇركى ەلىنىڭ تارلاندارى استانانىڭ اسپانىن كوكتۇرىكتىڭ اۋەنىمەن تەربەيدى. مادەنيەت مەيرامىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەر مەكتەپتەرىنىڭ, اسىرەسە, كومەي جىردىڭ كوشىن باستاعان سىر وعلاندارىنىڭ ورنى ەرەكشە كەلەر-ءدۇر. قورقىت اۋىلىندا تۋعان, سار دالانىڭ سالقارىنداي سانسىز جىردىڭ شۋماقتارىن زەردەسىنە تۇيگەن, ەۋروپانىڭ ترۋبادورلارى مەن انگليانىڭ سكازيتەلدەرىنە, ءازىربايجاننىڭ اشۋكتەرىنە, ارابتىڭ باداۋيلەرىنە, قىرعىزدىڭ ماناسشىلارىنا ءباس بەرىپ كورمەگەن الماس الماتوۆ بۇگىندە جىراۋلىق ونەردىڭ جامپوزىنا اينالعان. كەشەگىنىڭ جىراۋى, بۇگىنگىنىڭ پروفەسسورى «استانا-ارقاۋ» الدىندا اقتارىلا اڭگىمە ايتقان. تۇركى الەمىنە قاتىستى وي-پىكىرىنىڭ ورايى كەلگەنىن العا تارتپاقپىز. جاۋھار ءسوز جەردە قالمايدى, قالعانى العى كۇننىڭ ەنشىسىندە…
– سىزدىڭشە, جىراۋلىق-ەپيكالىق ءداستۇردى نەندەي قۇندىلىقتارمەن سالىستىرۋعا بولادى؟
– ەۋروپالىقتاردىڭ پىكىرىنشە, «قازاق دالاسىنداعى جىراۋلىق-ەپيكالىق ءداستۇر – مىسىر پيراميدالارى مەن ۆاۆيلون باشنيالارى سياقتى, ادامزات وركەنيەتىنىڭ بىزگە قالدىرعان ەڭ جوعارعى مادەنيەتى.
قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەرىنىڭ ادامزات قاۋىمى مادەنيەتىندە وزىندىك ورنى بار. بۇل تۋرالى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ونەرتانۋشىلار مەن عالىمدار تالاي جازدى. قازاقتىڭ جىر-داستاندارىن تىڭداعان فرانتسيانىڭ, امەريكا مەن انگليانىڭ عالىمدارى ەۋروپا ءوزىنىڭ ترۋبادورلارىنان 1,5 عاسىر بۇرىن ايىرىلىپ قالعانى جونىندە وكىنىشپەن ايتادى. انگليانىڭ سكازيتەلدەرى دە سولاي. ويتكەنى, ەۋروپاداعى اۆتورلىق مۋزىكا ءداستۇرلى مۋزىكانى بارىنشا السىرەتتى. عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ, ياعني وركەنيەتتىڭ بۇگىنگىدەي اسا قاۋىرت دامۋىنان ءبۇتىن ءبىر ۇلت نەمەسە ايماق باستاۋ-بۇلاعىنان ايىرىلىپ قالىپ وتىر. فولكلور مەن ءداستۇرلى مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى سوڭعى كەزدەرى ەۋروپانىڭ مەحانيكالىق مۋزىكادان شارشاعانىن ايتادى. 1993 جىلى فرانتسياداعى «شاتتلە» مۋزىكالىق تەاترى, «سيتە دە ليا ميۋزيك» تەاترىندا جانە سونداعى «ءححى عاسىردىڭ مۋزىكالىق قالاشىعىندا» قازاق جىراۋلارىن 2 ساعاتتان 4 ساعات بويىنا ۇيىپ تىڭداۋى, سول قويىلىمنان كەيىن گوللانديا, يتاليا, شۆەيتساريا, امەريكا, انگليانىڭ مۋزىكاتانۋشىلارى ءبىراۋىزدان «سىزدەردىڭ رۋحتارىڭىزبەن ەۋروپانىڭ ترۋبادورلارىنىڭ رۋحى ويانادى» دەگەن ءسوزى – قازاق جىر-داستانىنىڭ شىن مانىندە تەك ءوز ەلىمىز عانا ەمەس, الەم مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىنىڭ ايقىن دالەلى.
اتا-بابالارىمىزدىڭ مىڭ-ميلليونداعان جول جىر مۇرالارىنىڭ اۋەن, ساز تۇرىندە بىزگە جەتۋى ءھام جىراۋلىق ءداستۇردىڭ اتادان بالاعا ميراسقورلىق, مۇراگەرلىك سيپاتتا جەتۋى ۇلت گەنوفوننىڭ تاريحي تەكتىلىگى مەن بەكزادالىعىن, مارتتىگى مەن جومارتتىعىن, باتىرلىعى مەن ساحيلىعىن تانىتادى. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى تىنىسبەك قوڭىراتباي «ەپوس جانە ەتنوس» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە ەپيكالىق جىردىڭ ەل تاريحىمەن جانە داستۇرىمەن بايلانىستىلىعىن زەردەلەيدى. ماسەلەن, نوعايلىنىڭ جىرىن, ليرو-ەپوستىق, باتىرلىق داستانداردى, تۇرماعانبەت ىزتىلەۋ اۋدارعان ءفيردوۋسيدىڭ «شاحناماسىن» جىرلاۋ سوناۋ يران-تۇران زامانىنىڭ تاريحىن تارقاتۋمەن تەڭ. سولايشا, اۋەلبەك قوڭىراتباي «فولكلوردىڭ ەڭ باستى قاسيەتىنىڭ ءبىرى – ونىڭ تاريحشىلدىعى» ەكەندىگىن العا تارتادى. جىراۋدىڭ جادىنداعى سان-ميلليونداعان جىر جولدارىندا ەل مەن جەردىڭ تاريحى تۇنىپ جاتىر. دەمەك, جىراۋ ورىنداۋشى عانا ەمەس, جىراۋ – سينكرەتتىك كاسىپ يەسى, تاريح پەن جىر ونەرىن ۇشتاستىرىپ كەلە جاتقان رۋحاني-اعارتۋشى, اۆانگاردتىق جەتەكشى تۇلعا. ەندەشە, بۇگىندە جىراۋلىقتى كاسىپ ەتكەن جىراۋلار مەن جىرشى, ءانشى, كۇيشىلەردىڭ الدىندا ۇلتتىق رۋحاني دامۋدى بارىنشا شيراتۋ مىندەتى تۇر.
– «ەرتەدەن سالسا, كەشكە وزعان, ەتەكتەن سالسا, توسكە وزعان», تاڭدى تاڭعا ۇرىپ جىرلايتىن «الىپ» ءسوز ونەرى بۇگىن قاي دەڭگەيدە؟ كەڭەستىك قازاق عالىمدارىنىڭ جولعا سالىپ كەتكەن جىراۋلىق مەكتەپتەرى جوعارى وقۋ ورنىنا لايىقتى ۇلاستى ما؟
– جىر, ءان, كۇي, تەرمە, داستان جانە ونىڭ ورىنداۋ-شىلارى تۋرالى اكادەميك احمەت جۇبانوۆتان باستاپ الكەي مارعۇلان, اۋەلبەك قوڭىراتباي, راحمانقۇل بەردىباي سياقتى عالىمدار مەن مۋزىكاتانۋشىلار زەرتتەپ كەلدى. سونداي-اق جىراۋلىق ءداستۇردى, جىر مۇرالارىن ساقتاپ, ناسيحاتتاۋدا مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى مەن مۇحتار اۋەزوۆ مۇراجايىنىڭ جانىنداعى راحمانقۇل بەردىباي باسقارعان حالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءرولى زور ەدى. سول تۇستا جىراۋلىق ءداستۇر, اقىندىق, كۇيشىلىك ونەرگە باۋلۋ ءىسى دە قولعا الىنا باستاعان-دى. بۇگىندە جىراۋلاردىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا كاسىبي ماماندىق الۋىنا قول جەتكىزدىك. حالىقتىق ونەردى جوعارى وقۋ ورنىندا وقىتۋ ىسىنە ورتالىق ازيا ايماعى جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە قازاق ءداستۇرلى مۋزىكا ونەرىنىڭ وكىلدەرى ءبىرىنشى بولىپ اتقاردىق. جىراۋلىق ونەر ماماندىعى مەملەكەتتىك ستاندارتىنىڭ اۆتورى ءارى جەتەكشىسى بولدىق. العاشقى ستۋدەنتتەرىمىز بەكبولات تىلەۋحانوۆ, ەرجان قوسبارماقوۆتار بۇگىندە تەك ءانشى, تەرمەشى, ورىنداۋشى عانا ەمەس, قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ باعىتىنا وزىندىك وي-پىكىر قوسا الاتىن ازاماتتار بولىپ قالىپتاستى. بۇل جىراۋلاردىڭ تۇڭعىش رەت الەۋمەتتىك-ساياسي تۇرعىدان تانىلۋى ەدى. ولاردان باسقا رامازان ستامعازيەۆ, ارداق يساتاەۆا, ايگۇل قوسانوۆا, سەرىك جاقسىعۇلوۆ, رۋسلان احمەتوۆ, مايرا سارسەنباەۆا سەكىلدى ءانشى-جىراۋلار ءوسىپ قالىپتاستى. وسى جاستار ارناۋلى كاسىپ يەسى رەتىندە وقىپ شىققانشا قوعامدا ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك-تۇلعالىق ورنىمىز ايقىندالماعان ەدى.
ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز – ستۋدەنتتىڭ جادىن جاتتىقتىرۋ. ءتورتىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتى مەملەكەتتىك ەمتيحاندا 150-200 مىڭ جولدى جاتقا ايتۋعا ءتيىس. اسىلىندا, اقىل بىلگەنىمەن, ەس ساقتاي الماۋى مۇمكىن. ەستى جەتىلدىرۋ ءۇشىن جادتى شىنىقتىرۋ كەرەك. ونى شىنىقتىراتىن – زەردە. دەمەك, جىراۋعا كەرەكتىسى – زەردە. سونسوڭ ەس پەن زەردەنى ءوزارا قابىستىرۋ. زەردە كورگەن مەن بىلگەندى, وقىعان مەن ەستە تۇتقاندى, تىڭداعاندى توقيدى. زەردەنى جەتىلدىرۋ ءۇشىن, بۇگىنگى قوعامعا لايىق عىلىمي-پسيحولوگيالىق, ءتيىستى ادىستەمەلىك تاسىلدەر اسا قاجەت. بۇگىنگى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ادام ساناسىنا كۇش تۇسىرەتىندىگى سونشالىقتى, ءداستۇرلى جىراۋلىق ونەردىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ ەس پەن جادتى ۇدايى شىنىقتىرماسا, قيىن-اق. سوندىقتان, عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس, اقپارات تاسقىنى زامانىندا جىراۋ ءۇشىن جادى ماسەلەسى, زەردە ماسەلەسى ەڭ وزەكتى جاي بولىپ تۇر.
– دەمەك, اتامۇرانى جەتكىزەتىن جاد پەن جاتتامپازدىق. وسىناۋ ءتۋابىتتى قابىلەت پەن دارىننان باسقا تاعى نەندەي قاسيەت دەپ بىلەسىز؟
– اتامۇرانى جەتكىزەتىن ادامنىڭ ءوزى دە ەمەس, دارىن مەن تالانت تا ەمەس, ونىڭ تەگى, قانى! ءبىزدىڭ تۇركى تەكتى قانىمىز مىڭ ءولىپ, مىڭ تىرىلگەن قازاقتى تۇركى الەمىنىڭ تۇپقازىعى دەڭگەيىنە جەتكىزدى! تۇركى دۇنيەسىن تۇگەندەۋدى ءتۇپ-قازىعىمەن قولعا العان حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ قۇرامىندا تۇركى حالىقتارىنىڭ مۋزىكاسى مەن ونەرىن زەرتتەيتىن ارنايى ءبولىم بولسا دەگەن ارمان بار. ويتكەنى, تۇركى الەمىنىڭ ونەرىن تۇگەندەيتىن بىردەن-ءبىر كەڭىستىك وسى جەردە. حالىقارالىق تۇركسوي-دىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىسى ۇشان-تەڭىز. الدىڭعى جىلى كيپردە قورقىت اتا جانە تۇركى حالىقتارىنىڭ داستاندارىنا ارنالعان ۇلكەن سيمپوزيۋم وتكىزىلدى. استانا كۇنى اياسىندا مۋزىكا زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ كونفەرەنتسياسى دا كوكەيدەگى كوپ ماسەلەنى قوزعايدى. ەلىمىز وسى باعىتپەن مەملەكەتتىك ءھام حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرسەك, تۇركى دۇنيەسىنىڭ تارلاندارى مەن مايتالماندارى استانا تۇركى رۋحىنىڭ ورداسىنا بەك اينالار ەدى. ونى جىرشىلىق رۋحپەن ودان ءارى بەكىتە تۇسۋگە دايىنبىز. ويتكەنى, ادەبيەتتانۋشى, فولكلورتانۋشى ماماندارىمىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, ءبىر قازاقتىڭ وزىندە عانا «500-دەن استام قيسسا-داستاندارىمىز بار». ول – ۇشان-تەڭىز, ۇلى مۇرا عوي. ونىڭ ەندى حالىققا توم-توم كىتاپ كۇيىندە تىزبەكتەلىپ قانا تۇرماي, مۇراگەر ۇرپاقتارى ارقىلى حالىقتىڭ قۇلاعىنا جىراۋلار جىرلايتىن «الپامىس», «قىز جىبەك», «كورۇعلى» بولىپ قۇيىلىپ, رۋحاني سۇرانىسىنا اينالار ەدى.
«مىڭ ءولىپ, مىڭ تىرىلگەن» قازاقتى تىڭداڭىزشى:
ورلىكتى بەرمەي ءولىسىپ,
جاۋ بەتىنەن شەپ قۇرىپ
قاندى كوبىك جۇتىنىپ
جۇرەكتە كىلكىپ كەك تۇنىپ
قىلشا موينىن تالشا ءۇزىپ
قانشاما ارمان كەتتى ءۇمىت
قازىعىنان اينالىپ,
وزىڭدە قالدى تەكتى جۇرت….
…ەدىل مەن جايىق, ەكى وزەن
ەرنەۋىڭ – التىن, سۋىڭ – بال
ەرلەرگە سايا بولعان-ءدۇر
ەدىلگە شىققان شىعا تال
ەگەۋلى نايزا, اق ساۋىت
ارعىماق ەدى جيعان مال!
ەدىل مەن جايىق ەكى سۋ
تەڭىزگە قۇيار ساياسىن
التايدان شىققان ايدارلى
تۇركىنىڭ التى الاشىن
تۇلپار ءمىنىپ, تۋ العان
بولاتتان قۇيىپ تاعاسىن
التىننان جەبە جوندىرىپ
كۇمىسپەن وراپ جىعاسىن
قۇرىشتان قۇيعان اق بەرەن
تايتۇياق جەتپەس باعاسىن
ورماندى جۇرتتى ويرانداپ
ورتەگەن اعاش قالاسىن!
وزگە جۇرتتىڭ تۇراعى اعاش قالانىڭ ىشىندە بولسا, تۇركىنىڭ تۇياعى التىننان, جەبەسى كۇمىستەن! بولات ساۋىتىن تايتۇياق التىنعا سوقتىرىپ جۇرگەن مىنە, مادەنيەت! تۇركىلەردىڭ مادەنيەتى! ال, تۇركىلەردىڭ الەم مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەسىن ەجەلگى جىراۋلار بولماسا, كىم بىلەدى؟
اڭگىمەلەسكەن راۋشان تولەنقىزى
