قازاق ءتىلىنىڭ كوپتەگەن سوزدەرى ءبىزدىڭ ۇلتتىق ويىندارىمىزعا قاتىستى دامىپ وتىرعانىن بىلەمىز. كونە تۇركى ويىندارىنىڭ ءبىرى – اسىق ويىنىن ويناماعان بالا جوق شىعار, ءسىرا. ەكى تىزەمىز ويىلعانشا جاتىپ الىپ وينايتىن وسى ويىن تۇرىنە كەيدە قاريالار قارسىلىق بىلدىرەتىن. «اسىق ويناعان ازار, دوپ ويناعان توزار, بارىنەن دە قۇيرىق جەپ, مال باققان وزار» دەيتىن. دويبى, شاحمات, جەتى تاس سەكىلدى ويىندار – بالا ءۇشىن ەڭ پايدالى ويىندار عوي. مىسالى, «ءتورت تاس» ويىنىنىڭ حاس شەبەرىن «كوز مەرگەن» دەپ اتاۋشى ەدىك. ال, اساۋ اتتىڭ اۋىزدىعىمەن الىسىپ, اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناعان اساۋعا تۇساۋ بولعان شاباندوز جىگىتكە رازى بولعان جاسى ۇلكەندەر «بالا كۇنىنەن تاقىمىن تايعا بەكىتكەن ەكەن, ناعىز جىگىت وسىنداي بولسا كەرەك» دەپ كوكپارشىنىڭ باعاسىن اسىرىپ وتىرۋشى ەدى. وسىنىڭ ءبارى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىنا قاتىستى سوزدەر. ال, بۇگىندە وسى سوزدەردى ءجيى ەستىمەۋىمىزدىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى – ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ دارىپتەلمەۋىندە.
وسى ورايدا ۇلتتىق ويىندارىمىزدى ناسيحاتتاۋعا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ جۇرگەن «اسىق اتۋ» ۇلتتىق فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى مۇرات ابەنوۆ اعامىز بىلاي دەپ ەدى: «ءبىزدىڭ داستۇرىمىزدە كوپ نارسە شارۋاشىلىقپەن بايلانىستى, الايدا, ول دا قازىر جويىلىپ بارا جاتىر. سول سياقتى ءتىل دە جۇتاڭدانۋى مۇمكىن. ولاي دەيتىنىم, مەن ساياتشىلىققا قىزىعىپ, بۇركىت سالىپ, اڭعا شىقتىم. زەرتتەپ قاراسام, قازاقتا ءبىر عانا بۇركىتكە قاتىستى 1500 ءسوز بار ەكەن. تەك جاسىنا قاتىستى 20 شاقتى اتاۋى كەزدەسەدى. 12 جاسقا دەيىن جاس اتاۋلارى كەلەدى دە, سودان سوڭ قوسىمشا اتاۋلارعا جالعاسادى. ونىڭ تاماعى, جابدىقتارى قانشاما؟ قازاقتا بۇركىتشىلەر ازايعان سەبەپتى بۇركىتكە قاتىستى سوزدەردىڭ ءبارى جوعالىپ بارا جاتىر. دەمەك, ۇلتتىق ويىندارىمىزدى دارىپتەۋ, دامىتۋ ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ, مادەنيەتىمىزدىڭ ساقتالۋىنا بىردەن-ءبىر سەپتىگىن تيگىزەدى.
قازىرگى ءتىلىمىزدىڭ جاي-كۇيى جانىڭدى جابىرقاتادى. ءتىلىمىزدى جەتىك بىلمەك ءوزىمىز ءۇشىن ەكەنىن بىلە تۇرا, بوتەن سوزبەن بىلعاپ بىتتىك. ماعان اۋىلدا بولعان مىنا ءبىر جاعداي قاتتى اسەر ەتتى. اۋىلعا دوسىمنىڭ تويىنا بارعان ەدىم. ۇيگە كەلگەن قوناقتار ەت ءتۇسىپ, اس-سۋ ىشكەن سوڭ اڭگىمەنىڭ باسىن قازاق تىلىنە بۇردى. جاعالاي وتىرعان جاماعاتتىڭ ىشىنەن جاسى ۇلكەن قاريا ءتىلىمىزدىڭ شۇبارلانىپ بارا جاتقانىنا جاستاردى كىنالاي باستادى. «ەكى سوزدەرىنىڭ ءبىرى قىستىرما سوزدەردەن تۇرادى. ءتىلىمىزدى شۇبارلاپ بولدى. بۇيتكەن جاستارى بار بولسىن», – دەپ ءبىر قاعىتىپ ءوتتى. ەندى ءبىرى:
– ول تەك جاستاردىڭ كىناسى ەمەس, ءبارىمىزدىڭ دە باسىمىزدا بار جاعداي, – دەپ جاستاردى جاقتاعىسى كەلدى. پىكىرتالاس ۇزاققا سوزىلماي, ءبارىبىر مامىلەگە كەلدى. كىمدە-كىم وزگە تىلدەن ەنگەن ءسوز ايتاتىن بولسا, ورتاعا 50 تەڭگەدەن سالىپ وتىراتىن بولىپ شەشىم قابىلداندى. نە كەرەك, باس-اياعى ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە ورتاداعى اقشا 10 مىڭ تەڭگەگە جەتىپ قالىپتى. مۇنى كورگەن اعامىزدىڭ ءبىرى «جەتەر, توقتاتايىق, قالتامىز قاعىلىپ ءبىتتى», – دەدى. وسى كەزدە كوپتى كورگەن كونەكوز اقساقالىمىز: «قالتاڭنان 100 تەڭگە شىققانىنا قينالاسىڭ, ال, قازاق ءتىلىن بوتەن تىلمەن شۇبارلاپ سويلەۋدىڭ شەكارادان جاۋ كىرىپ كەتكەندەي بولاتىنىن سەندەر بىلەسىڭدەر مە؟» دەگەنى. جۇرت سىلتىدەي تىنا قالدى. ەڭ قىزىعى, ءتىل تازالىعىن ساقتاۋدى ناسيحاتتاپ, ءتىل «جاناشىرىمىن» دەپ جۇرگەن مەنىڭ ءوزىم قالتامداعى ءبىراز تيىنىمدى ورتاعا تاستاعانىمدى بايقاماي قالىپپىن».
ايتسا ايتقانداي, كەيىنگى كەزدە ءتىلدى شۇبارلاپ سويلەيتىن ۇرپاق كوبەيىپ بارادى. ءبىر وكىنىشىتىسى سول, مۇنى قالىپتى جاعداي رەتىندە قابىلدايتىن بولىپ الدىق. تۋعان ءتىلىن تۇسىنبەي تۇرسا دا, تاڭدانبايتىن حالگە جەتتىك. وسى بەتىمىزبەن كەتە بەرسەك, ءتىلىمىزدىڭ «شەكاراسىنان» ءوتىپ كەتكەن وزگە تىلدەردىڭ وعان قاۋىپ توندىرمەسىنە كىم كەپىل؟ ال, تىلگە قاۋىپ تونسە, ەلدىگىمىزگە, تاۋەلسىزدىگىمىزگە دە قاۋىپ تونەرى انىق.
ءتىل دەگەن ۇلكەن مايدان بولسا, ءار قازاق سول مايداننىڭ الدىڭعى شەبىندە ءجۇرۋى كەرەك. «وتان وتباسىنان باستالادى» دەمەكشى, تىم بولماسا ءوز وتباسىمىزدا, جۇرگەن ورتامىزدا ءتىلدىڭ شۇبارلانۋىنا جول بەرمەسەك, ءتىل تازالىعى ءۇشىن اشقان ۇلى مايدانىمىز سول بولار ەدى.
مۇحتار تۇرتايۇلى