قىركۇيەكتىڭ 14-ءى كۇنى تۇندە ساۋد ارابياسىنىڭ الەمدە ءوندىرىس كولەمى جاعىنان ەكىنشى ورىن الاتىن مۇناي ينفراقۇرىلىمىنا اۋەدەن سوققى بەرىلدى. سول كەزدە 10 ۇشقىشسىز ۇشۋ اپپاراتىنىڭ Saudi Aramco مەملەكەتتىك مۇناي كومپانياسىنىڭ حۋرايس مۇناي كەنىشى مەن ابايك كەن ورنىنداعى باستاپقى مۇناي تازارتۋ كاسىپورنىنا شابۋىل جاسالعانى باياندالدى. ارتىنشا مۇنى يەمەندەگى كوتەرىلىسشى حۋسيتتەردىڭ «انسار اللا» ۇيىمى ءوز موينىنا الدى. بىراق اقش بۇعان قاراماستان, شابۋىلدى ۇيىمداستىرعان يران دەپ وتىر. ال تەگەران مۇنى بىردەن جوققا شىعاردى.
يراننىڭ دروندار شابۋىلىنا قاتىسى بارىن ساۋديا ارابياسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى وزىنشە دالەلدەگەن بولدى. ونىڭ يەمەندەگى كواليتسياسىنىڭ وكىلى, وفيتسەر تۋركي ءال-ماليكي 18 قىركۇيەكتە ۇشقىشسىز ۇشاقتار سىنىقتارى ولاردىڭ يەمەننەن ەمەس, يراننان ۇشىپ شىققانىن ايعاقتايتىنىن باياندادى. بولعان وقيعانىڭ سالدارىنان ساۋديا مۇناي ءوندىرۋىن ەكى ەسەگە ازايتىپ الدى, بۇل مۇناي باعاسىنىڭ كۇرت كوتەرىلىپ كەتۋىنە اپارىپ سوقتىردى.
ءدال سول كۇنى اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ ءوزىنىڭ قارجى مينيسترىنە يرانعا قارسى سانكتسيانى كۇشەيتە ءتۇسۋدى تاپسىرىپ, ونىڭ ورىندالۋى ءۇشىن 48 ساعات ۋاقىت مۇرسات بەردى. جالپى, اقش پەن يران اراسىنداعى شيەلەنىس تەگەراننىڭ بيىلعى جازدا يادرولىق كەلىسىم شارتتارىن ورىنداۋدان باس تارتىپ, پارسى شىعاناعىنا بىرنەشە مۇناي تانكەرىن اپارىپ قويعانىنان كەيىن بۇرىنعىدان دا كۇشەيىپ كەتكەن ەدى. مىنا وقيعا ءبىر جاعى ونسىز دا ىلىك ىزدەپ وتىرعان ۆاشينگتوننىڭ قولتىعىنا دەم بۇركىگەن سياقتى.
بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرىمەن اقش پرەزيدەنتى وسى ارەكەتى ءۇشىن يراننىڭ 15 نىسانىنا سوققى بەرۋگە ءوزىنىڭ دايىن ەكەنىن, بىراق بۇعان ءازىر اسىقپايتىنىن مالىمدەدى. مۇنى ول جۋرناليستەردىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋ كەزىندە ايتتى. «ەڭ وڭايى – سىزدەر (جۋرناليستەر) وسى جەردە وتىرعاندا مەنىڭ «جىگىتتەر, قانە, باستاڭدار» دەۋىم, – دەدى دونالد ترامپ. – بۇل يران ءۇشىن وتە جامان كۇن بولار ەدى… ەڭ وڭايى, مەنىڭ ەندىگى قولىمنان كەلەتىنى – «قانە, يراننىڭ 15 ۇلكەن نىسانىن ۇرىپ تۇسىرىڭدەر» دەۋ. مەن مۇنى جاساي الامىن, بىزدە ءبارى دايىن تۇر. بىراق مەن مۇنى ءازىر جاساعىم كەلىپ وتىرعان جوق». «مەن مۇنى ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە, تۋرا وسى جەردە جاساي الار ەدىم, ال ول سىزدەرگە كەڭەيتىپ تۇرىپ جازاتىن ۇلكەن وقيعا بولىپ شىعادى, – دەدى ول سوسىن. – ءبىز سوعىسقا ەشقاشان ءدال قازىرگىدەي دايىن بولعان ەمەسپىز».
ترامپتىڭ ايتۋىنشا, يرانعا سوققى بەرۋگە اسىقپاۋ اقش-تىڭ اسكەري قۋاتىنىڭ السىزدىگىن ەمەس, كەرىسىنشە كۇشتىلىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان مۇنىڭ ءبىر اپتادان كەيىن, نە ەكى, ءۇش اپتادان كەيىن جاسالۋى ابدەن مۇمكىن.
ەكى كۇننەن كەيىن پرەزيدەنت پارمەنىنىڭ مەرزىمى بىتكەن بويدا قارجى ۆەدومستۆوسى قارسى قاتقىل شارالاردىڭ ءبىرىنشى بولىگى – يران «مەللي بانكىنە», ياعني ۇلتتىق بانكىنە سانكتسيا سالىنعانىن جاريالادى. «بۇل – يرانعا بۇرىن-سوڭدى سالىنعان سانكتسيالاردىڭ ىشىندەگى دەڭگەيى جاعىنان ەڭ جوعارىسى» دەپ مالىمدەدى ترامپ 20 قىركۇيەكتە جۋرناليستەرمەن وتكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا.
يراننىڭ ۇلتتىق بانكى – 1927 جىلى نەگىزىن قالاعان جانە مەملەكەت باقىلاۋىندا تۇرعان اسا ءىرى قارجى ينستيتۋتى. ونىڭ اكتيۆتەرى 2016 جىلى, يادرولىق كەلىسىم جاسالعاسىن ءبىر جىلدان كەيىن $80 ملرد سوماسىنا جەتتى. بانك كۇللى يسلام الەمى مەن تاياۋ شىعىستاعى ءىرى قارجى ورتالىعى بولىپ تابىلادى. ال ونىڭ سانكتسيا تىزىمىنە كىرۋى دوللارمەن وپەراتسيا جۇرگىزۋدەگى مۇمكىندىگىنە شەكتەۋ سالىپ, ەۋروپا ەلدەرىمەن وپەراتسيا جاساسىپ تۇرۋدى قيىنداتادى.
ءبىر ايتا كەتەتىن جايت, 2008 جىلى دا يران ۇلتتىق بانكىنە سانكتسيا جاسالعان. نەگىزى, ول كەزدەگى شارانىڭ ءدۇمپۋى قازىرگىدەن الدەقايدا كۇشتى ەدى. بۇلاي بولاتىنى, ول بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دەڭگەيىندە قابىلداندى. بۇعان يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماعا دەمەۋشىلىك جاساعانى ءۇشىن قارا تىزىمگە كىرۋى سەبەپ بولدى. اتاپ ايتقاندا, 2007-2008 جىلدارى سولتۇستىك كورەيانىڭ پحەنيان راكەتا باعدارلاماسىنا تىكەلەي قولداۋ كورسەتەتىن بانكتەرى مەن كومپانيالارىن قارجىلاندىردى دەگەن ايىپ تاعىلدى. بىراق بۇۇ 2015 جىلى جالپىعا ورتاق ءىس-ارەكەت كەلىسىمى شەڭبەرىندە بۇل شەكتەۋلەردىڭ ءبارىن الىپ تاستادى. ال بۇدان ءبىر جىل بۇرىن اقش يران يسلام رەسپۋبليكاسىنا قارسى العاشقى سانكتسيالار پاكەتىن ەنگىزگەن كەزدە بانكتىڭ باسقارۋشى ديرەكتورى موحاممەد رەزا حوسسەينزادە اتالمىش شارانىڭ مەكەمە ءىس-ارەكەتىنە ەشقانداي اسەرى جوق ەكەنىن, Melli Bank بولىمشەلەرىنىڭ بۇرىنعىسىنشا جۇمىس جاساي بەرەتىنىن مالىمدەگەن ەدى.
قازىر رەسەي تاياۋ شىعىس ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى, ساراپشى سەرگەي بالماسوۆ اقش-تىڭ بۇل ورەكپۋى ونىڭ تەك بەدەلىن تۇسىرە تۇسەتىنىن ايتىپ وتىر. «ترامپ وتە قيىن جاعدايدا قالىپ وتىر, – دەيدى ول. – ءبىر جاعىنان, ساۋديانىڭ مۇناي كەنىشتەرىنە جاسالعان شابۋىلعا جاۋاپ قايتارۋى كەرەك, بىراق وعان كونگرەسس رۇقسات بەرمەيدى. ەكىنشى جاعىنان, ولاي ەتپەسە, ساۋديا قاۋىپسىزدىگىن موينىنا العان ونىڭ بەدەلىنەن تۇك قالمايدى. بۇعان قوسا, امەريكانىڭ اۋە-قورعانىس كۇشتەرى جۇيەسى يران دوراندارىنىڭ شابۋىلىنا توسقاۋىل قويا الماي قالدى. وسىنىڭ ءوزى شتاتتاردىڭ يميدجدىك دەڭگەيىنە قاتتى سوققى بولىپ ءتيدى».
ساراپشى «درون وقيعاسىنىڭ» اقش ءۇشىن وتە ءبىر قولايسىز كەزدە ورىن العانىن تىلگە تيەك ەتەدى: ترامپ سونىڭ الدىندا عانا ءوزىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشىسى, ەلدەگى «يراننىڭ باستى دۇشپانى» دجون بولتوندى وتستاۆكاعا جىبەرىپ, يران پرەزيدەنتى حاسان روۋحانيمەن كەلىسسوز جۇرگىزىلۋى ىقتيمالدىلىعىن ارتتىرعان, ال ەۋروپا ەلدەرى يادرولىق كەلىسىمدى ساقتاۋى ءۇشىن تەگەرانعا $15 ملرد كولەمىندە قارجى اۋدارىپ قويعان. ءسويتىپ, ءبارىنىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ كەلىپ قالعاندا, مۇناي كەنىشتەرى قۇرىلىمدارىنا كۇتپەگەن جەردەن مىناداي شابۋىل جاسالىپ وتىر.
ترامپ وسىلاي ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى. ەندى وندا شىنىندا ءبىر عانا جول قالعان سياقتى. سوندىقتان ۆاشينگتون قازىرگى كۇندەرى يرانعا قارسى اسكەري وپەراتسيا ۇيىمداستىرۋ جايىن جان-جاقتى تالقىلاپ جاتىر. شىعىستانۋشى رولاند بيدجاموۆتىڭ ايتۋىنشا, قۇراما شتاتتار ەڭ الدىمەن يراننىڭ يادرولىق ونەركاسىبى – فوردوداعى ۋران بايىتۋ زاۋىتىن, «بۋشەر» اەس-ءىن نىساناعا الاتىن بولادى. دەگەنمەن, ساراپشىلاردىڭ كوپشىلىگى اقش تىزىمدەرى قاتارى قالاي كوبەيتىپ جاتقانىنا قاراماستان, پەنتاگوننىڭ يرانعا سوققى بەرۋگە باتىلدىعى جەتپەيتىنىن ايتىپ جاتىر. وسى ارالىقتا دونالد ترامپتىڭ تاياۋ شىعىسقا قوسىمشا اسكەر جىبەرەتىنى دە ەستىلىپ قالدى. ول مۇنى ساۋد ارابياسىنىڭ سۇرانىسىنا سايكەس جاساپ جاتقانعا ۇقسايدى.
راسۋل ايتقوجا
