بورىشكەردىڭ بەرەشەگى كەشىرىلۋ كەرەك پە؟قازاقستانداعى ءاربىر ەكىنشى ادامنىڭ باسىندا نەسيە بار. ۇلتتىق بانك مالىمەتىنشە, بىلتىر قارجى ينستيتۋتتارى 14,6 تريلليون تەڭگەگە قارىز رەسىمدەپ, كرەديت الۋشى قازاقستاندىقتاردىڭ سانى رەكوردتىق كورسەتكىشكە جەتسە, بيىل 15102,1 ملرد تەڭگەنى قۇرادى. نەسيە تولەۋ ءۇشىن نەسيە الاتىن الەۋمەتتىڭ ءال-اۋقاتى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. قاراپايىم حالىق توقتامايتىن ءوسىمپۇلداردان شارشاپ, ادىلدىكتەن دەگەن كۇدەر ءۇزىپ, ومىردەن باز كەشۋدە. نەگە ءوز-وزىنە قول سالۋ كوبەيدى؟ نەگە ەڭسەسى تۇسكەندەر قاتارى كوبەيدى؟ اقىرى نەسيە داۋى, 10 جىلدىق تارتىس وق اتۋعا دەيىن اپاردى. وسى ورايدا بەلگىلى ەكونوميست, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, قازاق تەحنولوگيا جانە بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى ساپارباي جوباەۆپەن سۇحباتتاستىق.
– اقبۇلاقتاعى وقيعانى ەسكە الساق. اي مەن كۇننىڭ امانىندا بەس ادامنىڭ ولىمىنە سەبەپ بولعان قايعىلى وقيعادان قانداي ساباق الۋىمىز كەرەك؟
– ارينە, بۇل وتە وكىنىشتى. قازا بولعان ادامداردىڭ وتباسىنا كوڭىل ايتامىز. بۇل جاعداي قارجىلىق جۇيەمىزدەگى كەيبىر اقىرىنا دەيىن جەتكىزبەگەن قاتىناستاردى جەتىلدىرۋ قاجەت ەكەنىن كورسەتتى. نەسيە بەرۋدە, مۇلىكتى كەپىلگە قويعاندا, ونى باعالاۋدا دا, كوللەكتورلار جۇمىسىندا دا شيكى تۇستاردىڭ بارىن دالەلدەپ وتىر. ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردە, ميكروقارجىلىق ۇيىمدار كەلىسىمشارت قاعازىندا كەيبىر پايىزداردى وتە ۇساق ارىپتەرمەن جازىپ قويادى. اسىرەسە, ميكروكرەديتتىك ۇيىمدار وسىدان 2 جىل بۇرىن قارىز الۋشى بەرەشەگىن تولەي الماسا, كۇنىنە 1 پايىز قوسىلادى دەپ كورسەتەتىن. 1 پايىز بىلاي قاراعاندا تۇككە تۇرمايتىن سياقتى. كۇنىنە 1 پايىز بولسا, جىلىنا 365 پايىز. قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى ءمادينا ابىلقاسىموۆا وسىنى 56 پايىزبەن شەكتەدى. ۇستەماقىنى 56 پايىزدان تومەندەتۋ ميكروكرەديتتىك ۇيىمداردىڭ تيىمدىلىگىنە كەرى اسەر ەتەدى. وندايدا ءبىز اتالمىش ۇيىمداردان اجىراپ قالامىز. بۇل – حالىقتىڭ از ۋاقىتتا, كەپىلسىز اقشا الاتىن مۇمكىندىگى. ميكرونەسيەنىڭ تيىمدىلىگىن كورىپ وتىرعاندار دا جوق ەمەس. ەگەر نەسيەنى 30 پايىزبەن السا, قارىزى 2-3 جىلدا ەسەلەنىپ كەتەدى. سوندىقتان حالىق نەسيە راسىمدەپ جاتقاندا ونىڭ پايىزىنا, قانداي تاۋەكەلگە بارىپ وتىرعانىنا ويلانۋ كەرەك. قارجىلىق ساۋاتتىلىق كەرەك بىزگە.
– ءبىزدىڭ ەلدە بورىشكەرلەردىڭ قارىزى كوللەكتورلارعا وتكەن سوڭ, ءتىپتى ەسەلەنىپ كەتەدى. كوللەكتورلار بورىشكەرگە قايتادان نەسيە راسىمدەپ, جەكە نوتاريۋس ارقىلى شەشىم شىعارتىپ, قارىزدى قايتارۋ ءۇشىن ءىستى سوت ورىنداۋشىلارعا تاپسىرادى. كوبىنە نەسيە بورىشكەرلەرىنە قاتىستى جەكە نوتاريۋستار زاڭدى بەلشەدەن باسىپ, ەكى جاقتىڭ پىكىرىن تىڭداماي, اقشالى ۇيىمنىڭ مۇدەسىنە لايىق ۇكىم شىعارادى. نوتاريۋستاردىڭ سوت مىندەتىن اتقارىپ, بىرجاقتى شەشىم شىعارۋىن ءبىرجولا توقتاتۋ مۇمكىن بە؟
– ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر, ميكروقارجىلىق ۇيىمداردىڭ كوممەرتسيالىق ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ياعني ولار دا كەز كەلگەن كاسىپورىن سياقتى ءوز پايداسىن, مۇددەسىن جوعارى قويادى. ولارعا قارجىنى قۇرىلتايشىسى بەرگەن نەمەسە حالىقتىڭ دەپوزيتىنە جۇمىس ىستەيدى. ماسەلەن, بىلتىر قارجى ينستيتۋتتارى 14,6 تريلليون تەڭگەگە قارىز رەسىمدەگەن دەپ ايتىپ وتىرسىڭ, ءبىزدىڭ جالپى ىشكى ءونىمىمىز 77 ترلن بولسا, سونىڭ 14 تريلليونى, ياعني 20 پايىزى قارىز اقشا. سونىڭ جارتىسى – جەكە ادامداردىڭ قارىزى, بۇل – وتە قوماقتى قارجى. قارىز العاننان كەيىن ونىڭ ءوسىمى بارىن ۇمىتپاۋ كەرەك. 7 تريلليون, ونىڭ 5 ميللياردىنىڭ ءوزى كوپ اقشا. بۇل – 1-2 پايىزى عانا. نەسيەسىن قايتارماي جۇرگەندەردىڭ كولەمى 3-5 پايىزدى قۇراسا دا, بۇل وتە قوماقتى قارجى بولىپ كورىنەدى. ال قالعان 95-97 پايىزىن حالىق قايتارادى. قازاقستاندا كەدەيشىلىك 5-اق پايىز دەيمىز, بۇل – 500 مىڭ ادام, بۇل قاراعاندىنىڭ حالقىمەن تەڭ. قازاقستانعا ءبولىپ قاراساق, ءاربىر اۋداندا, ءاربىر اۋىلدا 100-گە جۋىق ادام قارىزعا بەلشەسىنەن باتقان دەگەندى بىلدىرەدى. نەسيە قاتىناستارى وركەنيەتتى ەلدىڭ العا جىلجۋىن كورسەتەدى. ادام ءولىمى ورىن الدى دەپ نەسيە قاتىناستارىن توقتاتا المايمىز. سەبەبى بارلىق كاسىپورىن نەسيەمەن جۇمىس ىستەيدى.
– سوت ورىنداۋشىلار تاراپىنان بەرەشەگىن كەشىكتىرگەن بورىشكەرگە رەسمي حات جازىپ, ول قولىنا تيمەي تۇرىپ, نەمەسە ونىمەن سويلەسپەي, ەسكەرتپەي جاتىپ ەسەپشوتتارىن بۇعاتتاپ تاستاۋ جاعدايلارى بولادى. ەل ەسەپشوتىندا اقشا بولا تۇرىپ, جيىرما مىڭ تەڭگەلىك ايىپپۇلىن تولەي الماي تانىستارىنان قارىز سۇراپ, زار جىلاپ جۇرەدى. بۇل ارەكەتتى باسقا جولمەن شەشۋگە بولا ما؟ ماسەلەن, بىردەن بانكتىك كارتاسىن بۇعاتتاماي, اۋەلى شەتەلگە شىعۋ مۇمكىندىگىن شەكتەسە…
– ميكروكرەديتتىك ۇيىمدار, بانكتەر ءىستى سوت ورىنداۋشىلارعا بەرگەنگە دەيىن 1 جىلداي بورىشكەردىڭ ارقاسىنان قۋادى. ول تولەيتىن قاراجاتى بولماعاندىقتان تەلەفون تۇتقانى كوتەرمەي, قاشىپ جۇرەدى. بەرىلگەن قارجى ۋاقىتىندا قايتپاسا, ميكروكرەديتتىك ۇيىمداردىڭ تابىسى كەميدى. سوندىقتان ولار ءىستى ورىنداۋشىلارعا, كوللەكتورلارعا جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. قارىزدى بۇگىن جابا الماسام, ەرتەڭ تولەرمىن دەپ قازاقشىلىققا سالىنامىز عوي. تولەمدى ۋاقىتىندا تولەسەك, وندا مۇنداي وقيعالار ازىراق بولۋشى ەدى.
– «مەملەكەتتىڭ تەندەرىن ۇپتەپ كەتكەن كومپانيالار بانكروتتىق جاريالاي سالىپ, بار جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلىپ جاتادى. سول سياقتى جەكە ادامدى دا بانكروت دەپ جاريالايتىن زاڭ قابىلداۋ قاجەت» دەيدى بەلسەندىلەر. بۇل پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
– كاسىپورىنداردىڭ بانكروت جاريالاۋى – ەجەلدەن كەلە جاتقان ءتارتىپ. ولار جاۋاپسىز قالمايدى, تۇبىندە قارىزىن قايتارادى. كەپىلگە قويعان مۇلىكتەرىنەن ايىرىلادى. كاسىپورىن بانككە ءوتىپ كەتەدى. ال جەكە ادامدى بانكروت جاساۋ – وتە كۇردەلى ماسەلە. بۇل زاڭ قابىلدانسا, بورىشكەر جارتىلاي باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى دەگەن ءسوز. ول جۇمىس ىستەگەن كۇننىڭ وزىندە ايلىعىن الا المايدى. بانكروت ەتكەن ۇيىم سول جالاقىسىن الىپ, بەرەشەگىن تولەپ تۇرادى. قارىزى ءبارىبىر تولەنەدى, كەشىرىلۋ جاعدايلارى وتە سيرەك كەزدەسەدى. ول ادام قايتىس بولعان جاعدايدا عانا كەشىرىلۋى مۇمكىن. باسقا جاعدايلاردا بورىشكەردى بانكروت دەپ جاريالاپ, مۇلكىنەن ايىرادى. ءماجبۇرلى تۇردە جۇمىس ىستەتىپ, جالاقىڭدى ۇستاپ وتىرادى. اسىرەسە, دامىعان مەملەكەتتەردە اليمەنت تولەمەيتىندەرگە قولدانىلاتىن شارالار وسى سياقتى قاتاڭ.
– بيلىك ءجيى نەسيە الاتىن حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋى كەرەك؟ ەكونوميكالىق احۋالدى قالاي تۇزەۋگە بولادى؟
– وسى ماسەلەنى ايتىپ كەلە جاتقانىمىزعا بيىل, مىنە, 30 جىل بولدى. مەملەكەتىمىزدى دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسۋ – وتە ۇلكەن ماسەلە. 1998 جىلى 2030 جىلعا دەيىن 50 باسەكەلەستىككە قابىلەتتى مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلامىز دەدىك, 2013 جىلى بۇل ماقساتىمىز ورىندالدى, 45-ورىننان كورىندىك. ەندى 2050 جىلعا دەيىن 35 دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلۋ ماقساتىمىز تۇر. سول دەڭگەيگە جەتسەك, ەلىمىزدەگى قيىن جاعدايداعى حالىق سانى 5-10 پايىز ەمەس, 1-2 پايىز بولىپ, وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلامىز. ەكونوميكالىق احۋالدى قالاي تۇزەۋگە بولادى؟ ءبىرىنشى, مەملەكەتتىك مەنشىكتەگى كوررۋپتسيانىڭ كوزى بولاتىن كۆازيمەملەكەتتىك كومپانيالاردى ازايتۋ كەرەك. ۇلتتىق كومپانيالاردى ازايتۋ كەرەك, ولاردى جەكەشەلەندىرۋ قاجەت. سەبەبى بىزدەگى ۇلتتىق كومپانيالار تەندەر وتكىزەدى, بيۋدجەتتەن قارجى الادى. جەمقورلىقتىڭ ەڭ نەگىزگى ۇياسى – وسىلار.
– ميكرونەسيە ۇيىمدارىنىڭ قىزمەتى سالدارىنان مىڭداعان قازاقستاندىق زارداپ شەگىپ وتىر. قازىر ليتسەنزياسى بار ميكروقارجىلىق قىزمەتتى جۇزەگە اسىراتىن 1044 ۇيىم تىركەلگەن. ليتسەنزياسى جوق, ءتىپتى ميكرونەسيە ۇيىمى رەتىندە ارنايى تىركەۋدە جوق بولسا دا قارىزعا اقشا بەرەتىن ميكروۇيىمدار جۇمىسىنا توقتاۋ بولماي وتىر. ميكروقارجىلىق ۇيىمداردان مەملەكەتكە كەلەتىن پايدا قانشالىق؟
– بىرىنشىدەن, مەملەكەتكە سالىق تولەيدى. ەكىنشىدەن, مۇنداي ۇيىمدار قارجىدان قىسىلعان حالىققا كومەكتەسەتىن ۇيىم بولۋى كەرەك. بانكتەر نەسيە جۇيەسىنىڭ قان اينالىمىن جۇرگىزسە, ال ميكروكرەديتتىك ۇيىمدار نەسيە الۋشىنىڭ كىرىسىن, تولەم قابىلەتىن تەكسەرمەي, قارجىنى 5 مينۋتتا وڭدى-سولدى ۇلەستىرە بەرەدى. ميكروكرەديتتىك ۇيىمدارعا حالىق مۇقتاج. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. ولار اناۋ ايتقانداي سالىق تولەپ جاتپاسا دا, بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە حالىقتىڭ قاجەتتىلىگىن وتەپ وتىر دەۋگە بولادى.
– ميكروقارجىلىق ۇيىمدار ءوتىنىش بەرگەننىڭ باسىندا نەسيەسى بارىن, جۇمىسسىز ەكەنىن بىلە تۇرا ميلليوندار بەرەدى. بۇل جاعدايى ونسىز دا مۇشكىل حالىقتى تىعىرىققا تىرەۋ مە الدە كومەك پە؟ ميكرونەسيەلەر تەك تۇرمىسى ءتاۋىر ازاماتتارعا بەرىلسىن دەسەك, تاعى بولمايدى. ويتكەنى ولارعا جۇگىنەتىن دە سول قارىزى كوپ قارا حالىق. بۇعان نە دەيسىز؟
– قارجى پيراميدالارى زاڭسىز جۇمىس ىستەسە, ميكروقارجىلىق ۇيىمدار زاڭمەن جۇمىس ىستەيدى. ميكروقارجىلىق ۇيىمدار ءوتىنىش بەرگەن ادامنىڭ باسىندا ءبىر ەمەس, بىرنەشە قارىزى بارىن كورە تۇرىپ, ءتىپتى ول ادام جۇمىسسىز بولسا دا سۇراعان قارجىسىن وڭاي بەرە سالادى. نەگە؟ ولار تاۋەكەلگە بارادى. سەبەبى ولار 10 ادامعا قارىز بەرسە, سونىڭ 7-8-ءى قايتارادى. قارىزىن قايتارعانداردىڭ پايىزىنان 1-2 پايىزدى قۇرايتىن قارىزىن قايتارا الماي جۇرگەندەرگە بەرگەن قارجىنى ءوندىرىپ الادى. سوسىن 1-2 پايىزدى قۇرايتىن قارىزگەر ازاماتتاردىڭ ءىسىن كوللەكتورلارعا ارزانعا ساتىپ جىبەرەدى. سوندىقتان ميكروكرەديتتىك ۇيىمدار ەش ۋاقىتتا قينالىپ قالمايدى. ولار نەسيەنى جوعارى پايىزبەن بەرگەندىكتەن, سول پايىز ارقىلى دا تابىسقا كەنەلىپ وتىر.
– «قازاقستاننىڭ تەڭ قۇقىق پەن تەڭ مۇمكىندىك ينستيتۋتى» قوعامدىق قورىنىڭ ءتورايىمى مارگاريتا وسكەمباەۆانىڭ ايتۋىنشا, وتكەن جىلى ءسۋيتسيدتىڭ 17 پايىزىندا قارجىلىق تارىعۋ, كەدەيلىككە قاتىستى ماسەلەلەر تۇرتكى بولعان. ماسەلەن, پاۆلوداردا جاس جىگىت يپوتەكالىق نەسيەسىن تولەي الماي, ونىنشى قاباتتان سەكىرىپ كەتتى. الماتىدا قارىزعا بەلشەسىنەن باتقان ايەلدىڭ جۇيكەسى سىر بەرىپ, جىندىحانادان ءبىر-اق شىقتى. شىمكەنتتە دە قارىزعا باتقان بورىشكەر ءوز-وزىنە قول سالعان. نەگە ەلدە ءوز-وزىنە قول سالۋ كوبەيدى؟ نەگە ەڭسەسى تۇسكەندەر قاتارى ارتتى؟
– بۇل جەردە ەكى ماسەلە بار. قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ, ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ فاكتىلەرى بۇرىن دا بولعان. قازىر الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ ارقاسىندا مۇنداي جاعدايلار اشىق ايتىلىپ ءجۇر. نەگىزىندە, قازىر حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايى جاقسى, وتە تومەن دەڭگەيدە ەمەس. بۇگىن قينالىپ تۇرسا, نەسيە السا, ەرتەڭگى كۇنى جاعداي جاقسارىپ شىعا كەلەدى دەپ ويلايدى. جاعدايعا تۋرا قاراپ ۇيرەنۋ كەرەك. بانكتەن قارىز الىپ, كۇن كورەمىن, توي جاسايمىن دەگەن وي ورعا جىعاتىنىن تۇسىنەتىن كەز كەلدى.
– جاقىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى امانجان جامالوۆ نەسيەگە قوسىلاتىن ۇستەماقى مەن ايىپپۇلدى ەسەپتەۋدى 90 كۇننەن سوڭ توقتاتۋ كەرەك دەگەن باستاما كوتەردى. وسى ماقساتتا بانكتەر مەن ميكروقارجىلىق ۇيىمداردى كەپىلگە قويىلعان ءۇيدى ساتقاننان كەيىن يپوتەكالىق قارىز قالدىعىن كەشىرۋگە مىندەتتەۋدى ۇسىنىپ وتىر. بۇل سوزدەر ەستىگەن قۇلاققا جاعىمدى, ارينە. دەگەنمەن ءبىزدىڭ ەلدە بۇل باستامانىڭ جۇزەگە اسۋى, قولداۋ تابۋى قانشالىقتى مۇمكىن جاعداي؟
– حالىق قالاۋلىلارىنىڭ ۇسىنىستارىن بىزدەگى قارجى ۇيىمدارى قاراپ جاتار. نەسيەگە قوسىلاتىن ۇستەماقى مەن ايىپپۇلدى ەسەپتەۋدى 90 كۇننەن سوڭ توقتاتسا, بىزدەگى قارجى جۇيەسىنە قيىن بولادى. باستامانىڭ ىسكە اسۋى حالىققا جاقسى بولعانمەن, قارجى جۇيەمىزگە وتە اۋىر تيەدى.
