تاۋەلدى مىنەز-قۇلىق الدىڭعى عاسىرلاردان كەلە جاتقان قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. پسيحولوگيادا ونى ادديكتيۆتى مىنەز-قۇلىق دەپ اتايدى. تاۋەلدىلىك ەكى تۇرگە بولىنەدى. ءبىرىنشىسى, حيميالىق – توكسيكومانيا, ناشاقورلىق جانە سپيرتكە تاۋەلدىلىك جانە ت. ب. ەكىنشىسى, حيميالىق ەمەس – ەموتسيونالدى تاۋەلدىلىك, ماحابباتقا, تاماققا, تەلەديدارعا, گادجەتكە, ويىنعا, عالامتورعا, ءدىني تاۋەلدىلىك جانە ت. ب. بۇل ماقالادا دىنگە تاۋەلدىلىكتىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى قاراستىرىلادى.
ءدىني تاۋەلدىلىك – پسيحولوگيامەن قاتار, ءدىن جانە الەۋمەتتانۋ سالالارىنىڭ كۇردەلى فەنومەنى بولىپ تابىلادى جانە ونىڭ نەگىزگى زەرتتەۋ ماسەلەسى بولىپ, سول تاۋەلدى تۇلعانىڭ دەسترۋكتيۆتى ءدىني ۇيىمعا كىرىپ كەتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن انىقتاۋ. قاراپايىم ادامنىڭ دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمنىڭ ادەپتىسىنە اينالۋىنىڭ وزىنە ءبىر ەمەس, بىرنەشە فاكتورلار اسەر ەتەدى. ونى ىشكى جانە سىرتقى دەتەرمينانتتار دەپ ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى.
1. ىشكى دەتەرمينانتتار رەتىندە ونىڭ ينديۆيدۋالدى تۇلعالىق ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتە الامىز. ماسەلەن, تۇلعانىڭ تاۋەلدىلىككە بەيىمدىلىگى جانە ۆيكتيمدىلىك دەڭگەيى جوعارى بولادى.
2. سىرتقى دەتەرمينانتتار رەتىندە ادامعا سىرتقى الەۋمەتتىك ورتاداعى ۆيكتيموگەندىگىمەن تىعىز بايلانىستى. جالپى, ۆيكتيموگەندىلىك – ول الەۋمەتتەنۋ بارىسىندا سىرتقى وبەكتيۆتى جاعدايلاردىڭ (قاۋىپتى ورتالار جانە ت. ب.) اسەرىنەن قۇربان بولۋعا بەيىمدىلىك دەپ سيپاتتاۋعا بولادى.
عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە سايكەس, دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمعا كىرۋگە بىرنەشە پسيحولوگيالىق, سونىمەن قاتار, الەۋمەتتىك سەبەپتەر اسەر ەتەتىنى بەلگىلى بولدى. ولاردىڭ بويىندا تاۋەلدىلىككە جانە قۇربان بولۋعا بەيىمدىلىك جوعارى بولادى دەپ كورسەتەدى. وسىعان سايكەس, ولاردىڭ تاۋەلدىلىك دەڭگەيىن انىقتاۋ ماقساتىندا دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدى ۇستانۋشىلارعا پسيحولوگيالىق تەستتەر جۇرگىزىلدى. زەرتتەۋگە ءداستۇرلى ەمەس يسلام باعىتىن ۇستانۋشى 60 ادام تاڭدالىنىپ الىندى. ونىڭ ىشىندە 36 ايەل ادام, 24 ەر ادام. جاس ەرەكشەلىكتەرىنە كەلەتىن بولساق, جاستاردىڭ سانى – 20 ادام (4 ەر ادام, 16 ايەل ادام), ورتا جاستاعى ۇستانۋشىلاردىڭ سانى – 38 ادام (18 ەر ادام, 20 ايەل) جانە كەمەلدەنگەن جاستاعى ۇستانۋشىلاردىڭ سانى – 2 ەر ادام.
ءداستۇرلى ەمەس يسلام باعىتىن ۇستانۋشىلارعا دج.ۋاينحولدتىڭ ورتاق تاۋەلدىلىك (سوزاۆيسيموست) دەڭگەيىن انىقتاۋعا ارنالعان تەست جۇرگىزىلدى. جۇرگىزىلگەن تەستتىڭ ناتيجەسىنە سايكەس:
1. وتە جوعارى دەڭگەيدەگى تاۋەلدىلىك – 5 ادام. گەندەرلىك ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس, ونىڭ ىشىندە 3 ايەل جانە 2 ەر ادام.
2. جوعارى دەڭگەيدەگى تاۋەلدىلىك – 33 ادام. گەندەرلىك ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس, ونىڭ ىشىندە 20 ايەل جانە 13 ەر ادام.
3. ورتا دەڭگەيدەگى تاۋەلدىلىك – 15 ادام. گەندەرلىك ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس, ونىڭ ىشىندە 13 ايەل جانە 2 ەر ادام.
4. تومەن دەڭگەيدەگى تاۋەلدىلىك – 7 ەر ادام. گەندەرلىك ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس, ايەل ادامداردا تومەن دەڭگەيدەگى تاۋەلدىلىك نەمەسە كونترتاۋەلدىلىكتىڭ جوعارى دەڭگەيى كورىنەدى.
زەرتتەۋ ناتيجەسىنە قاراي, ۇستانۋشىلاردىڭ ءتاۋەلدىلىك دەڭگەيى جوعارى ەكەندىگىن كورسەتتى. زەرتتەۋگە ىرىكتەلىنىپ الىنعان 60 ادامنىڭ ىشىندە 38 ۇستانۋشىدا جوعارى كورسەتكىشتى كورسەتكەن. اسىرەسە, ەر ادامدارعا قاراعاندا ايەل ادامداردا تاۋەلدىلىك دەڭگەيى جوعارى (23 ايەل).
ماقالادا كورسەتىلگەن تەوريالىق, ەمپەريكالىق تالداۋلارعا سايكەس, دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدى ۇستانۋشىلارمەن تەك ءدىن ماماندارى عانا ەمەس, پسيحولوگتار مەن پسيحوتەراپەۆتتەردىڭ كومەگى وتە قاجەت ەكەنى ءمالىم بولدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ءىس قيمىل جونىندەگى 2018-2022 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمنىڭ اسەرىنە ۇشىراۋدىڭ الدىن الۋ جۇمىستارى مەن ۇستانۋشىلارىن قوعامعا قايتا بەيىمدەۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلگەن. دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمنىڭ اسەرىنە ۇشىراۋدىڭ الدىن الۋ جۇمىستارى مەن ۇستانۋشىلارىن وڭالتۋ بويىنشا كەشەندى جۇمىستاردى قاجەت ەتەدى. كەشەندى جۇمىستار بارىسىندا پسيحولوگتار مەن پسيحوتەراپەۆتتەر ولاردىڭ تۇلعالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ, كومەك كورسەتۋ قاجەت. مىسالى, ءدىني تاۋەلدىلىگى بار تۇلعالاردىڭ بويىندا تاۋەلدىلىككە بەيىم بولسا, ونى باسقا تاۋەلدىلىككە, سپورتقا, شىعارماشىلىققا, سالاۋاتتى ءومىر سۇرۋگە دەگەن بەيىمدىلىگىن اۋىستىرا بىلگەن ءجون. ەگەر بەلگىلى ءبىر قوعامدىق ورتاعا تاۋەلدى بولسا, ونى راديكالدى توپتان, جاقسى ورتاعا بەيىمدەۋ قاجەت. 2020 جىلى قازاقستاندا جاس ەرىكتىلەر جىلى بولۋىنا بايلانىستى قازىرگى تاڭدا ەرىكتى, بەلسەندى جاستار ۇيىمىنىڭ سانى ارتتى. دەسترۋكتيۆتى ءدىني ۇيىم ىشىندە دە جاستار سانى وتە كوپ. وسى جاستاردى جاس ەرىكتىلەر توبىنا قوسۋعا, سول ورتاعا بەيىمدەلۋىنە ىقپال جاساۋ دا وتە ءتيىمدى.
گۇلجان مىرزاقۇلوۆا
