ەرلىككە تاعزىم – ەلدىكتىڭ بەلگىسى

«نۇر وتان» حالىقتىق دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ, قر قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ, ۇلتتىق گۆارديانىڭ, قازاقستان, قىرعىزستان جانە رەسەيدەگى اۋعانستان سوعىسى ارداگەرلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ باستاماسىمەن ۇلى وتان سوعىسى جەڭىسىنىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان «ەشكىم دە, ەشتەڭە دە ۇمىتىلمايدى» اتتى پاتريوتتىق اۆتوشەرۋ اكتسياسى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ باقىتى ءۇشىن فاشيزمگە قارسى تۇرىپ, وققا ۇشقان مايدانگەرلەردىڭ ەرلىگىنە كورسەتىلگەن قۇرمەتتى تاعزىم بولعانى ايقىن.

مارەمىز – ماسكەۋ…

الماتى قالاسىنداعى پانفيلوۆ باعىنان 12 قىركۇيەكتە سالتاناتتى جاعدايدا باستاۋ العان اۆتوشەرۋگە قاتىسۋشىلار الدىمەن  بىشكەك قالاسىندا ايالدادى. مۇندا ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرلەرى, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى, جاۋىنگەر-ينتەرناتسيوناليستەر جانە جاستار قاتىسقان ميتينگ ۇيىمداستىرىلدى. جيىلعان جۇرت پاتريوتتىق  ساپارعا اتتانعان جورىقشىلارعا اق جول تىلەپ, شىعارىپ سالدى.

ماسكەۋگە باعىت العان اۆتوشەرۋشىلەردى استانا قالاسىنداعى «وتان – انا» مونۋمەنتى الدىندا  ەلوردالىقتار دا قوش كوڭىلمەن قارسى الدى. قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى, حالىق قاھارمانى, گەنەرال-لەيتەنانت, جاۋىنگەر-ينتەرناتسيوناليست باقىتجان ەرتاەۆ پاتريوتتىق اكتسيانىڭ ماقسات-مۇددەسىن ايتىپ, بۇل – ۇلى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان يگىلىكتى شارالاردىڭ باس­تاماسى ەكەنىن جەتكىزدى. رف قازاقستانداعى ەلشىسى بوچارنيكوۆ, «نۇر وتان» حدپ استانا قالالىق فيليالى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ورالباي مەيراموۆ, استانا قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى امانكەلدى سىزدىقوۆ جينالعان قاۋىم الدىندا ءسوز سويلەپ, اۆتوجورىققا قاتىسۋشىلارعا ءساتتى ساپار تىلەدى. وسىنداي ىزگى تىلەكتەر ايتىلعان شارالار قوستاناي, اقتوبە جانە ورال قالالارىندا دا ءوتتى.

اۋعانستان سوعىسىنىڭ ارداگەرى, گەنەرال-مايور مارات ماردەنوۆ باستاعان اكتسياعا قاتىسۋشىلار رەسەي شەكاراسىنان وتكەننەن كەيىن سامارا قالاسىندا توقتادى. بۇل جەردە قالا باسشىلىعى مەن جەرگىلىكتى قازاق دياسپوراسى جىلى شىرايلى قابىلدادى. ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا بولعان قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋشىسى ءىلياس زايكەن قازاقتىڭ قارا دومبىراسىمەن  كۇي شەرتكەندە, قارسى الۋشى كوپشىلىك ريزاشىلىقپەن قوشەمەت ءبىلدىردى.

ءۇش كۇن ءجۇرىپ, رەسەي استاناسى ماسكەۋگە دە كەشقۇرىمدا تابان تىرەدىك.تىنىعىپ الىپ, ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستار وتكەن ەلدى-مەكەندەردى ارالاۋعا كىرىستىك. الدىمەن قالانىڭ شىعىس بولىگىندەگى «تاعزىم تاۋىنا» («پوكلوننايا گورا») توقتادىق. مۇنداعى جەڭىس جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەسكەرتكىش-ستەللاسىنا گۇل شوقتارىن قويىپ, سوعىس بوزداقتارىن ءبىر مينۋت ۇنسىزدىكپەن ەسكە الدىق. سودان كەيىن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مۋزەيىن ارالاپ كوردىك.

سوعىس جەڭىمپازىنىڭ سارايى

    ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مۋزەيىن ارالاپ ءجۇرىپ ەرلىككە تاعزىم ەتۋ – ەلدىكتىڭ بەلگىسى ەكەنىن تەرەڭىنەن تۇيسىنە ءتۇستىم. اتشاپتىرىم اۋماقتى الىپ جاتقان ءزاۋلىم عيماراتتىڭ ورتاسىنداعى دوڭگەلەك زالدا ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىك كورسەتكەن بارلىق كەڭەس وداعى باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرى التىن ارىپتەرمەن اسپەتتەلىپ جازىلىپتى. كوز جەتكەنشە شولىپ شىقتىق. تولەگەن توقتاروۆ, سۇلتان بايماعانبەتوۆ, مانشۇك مامەتوۆا, ءاليا مولداعۇلوۆا, مالىك عابدۋللين, يۆان پانفيلوۆ, نۇركەن ءابدىروۆ, ۆاسيلي كلوچكوۆ, گەورگي ناۋموۆ, ساعادات نۇرماعامبەتوۆ, تالعات بيگەلدينوۆ, باۋىرجان مومىشۇلى…  ەسىمدەرى كوزىمە وتتاي باسىلدى. تولقىپ تۇرىپ, الەمدى فاشيزمنەن قورعاپ قالعان وسى باتىرلاردىڭ رۋحىنا باسىمدى ءيدىم. وسى الاپات سوعىستىڭ مايدان شەبىندە قازا بولعان ءوزىمنىڭ قۇرمانعازى, سۇلتانعازى اتالارىمدى ويعا الدىم. سوعىستان امان-ەسەن ەلگە ورالىپ, ەڭبەك مايدانىندا دا قاجىرلىق تانىتقان, بىزگە جارىق دۇنيە كورسەتكەن بالتابەك پەن جاباي اتالارىمدى ساعىنىشپەن ەسىمە ءتۇسىردىم. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مايدانگەرلەرىن ۇلىقتاپ تۇرعان وسىناۋ جەڭىمپازدار سارايىن تۇرعىزعان رەسەيلىكتەرگە ريزاشىلىق سەزىم پايدا بولدى.

بىرنەشە قاباتتان, بىرنەشە بولىمنەن قۇرالىپ تۇرعان مۋزەي ىشىنەن سوعىس سولداتتارى پايدالانعان قۇرال-جابدىقتاردى, قارۋ-جاراقتى كورۋگە بولادى. ءبارى دە سول سوعىستىڭ شىنايى كورىنىسىن ءبىلدىرىپ تۇرعانداي. ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى ادەبي كوركەم شىعارمالار مەن دەرەكتى قۇجاتتامالار بولىمىنەن دە جەڭىستىڭ رۋحىن سەزىنىپ شىقتىق.

«نۇر وتان» حدپ استانا قالالىق فيليالىنىڭ ءبولىم جەتەكشىسى, اكتسياعا قاتىسۋشى قازبەك قازكەنوۆ بىلاي دەدى: «بۇل مۋزەيدى ۇلى جەڭىسكە ارنالعان شىنايى بەلگى, ماڭگىلىك ەستەلىك دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل جەردەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىستى بارلىق دەرەك پەن دايەكتى تابۋعا بولادى. قاراپ ءجۇرىپ رۋحىڭ كوتەرىلەدى. جاڭا بايقادىق, توپ-توپ بالالار مەن جاستار ءجۇر. ولاردىڭ بويىندا دا جەڭىمپازدىق رۋح پايدا بولاتىنى بەلگىلى. جەڭىستى اكەلگەن جاۋىنگەر اتالارىمىز ءۇشىن ولاردىڭ ماقتاناتىنى انىق. سوندىقتان دا بۇل مۋزەيدىڭ ساياسي-رۋحاني قاجەتتىلىگى وتە جوعارى دەپ باعالايمىن. مۇندا ءبىزدىڭ قازاقستاندىقتاردىڭ ەرلىك جولى دا ايقىندالىپ كورىنىپ تۇر».

وسىنداي كوڭىل شارىقتاپ, اتالارىمىزدىڭ ەرلىك جولىنا شولۋ جاساپ شىققاننان كەيىن ماسكەۋدى جاۋدان قورعاعان  قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەر قاتىسقان قيان-كەسكى ۇرىس دالالارىن بەتكە الدىق.

جەڭىستى جاڭعىرتقان جەر

الدىمەن ۆولوكولامسك تاس جولىنا تۇستىك. ۆولوكولامسك قالاشىعىنىڭ باسشىسى ۆاسيلي شاروۆ ءبىزدىڭ دەلەگاتسيانى ورتالىق ساياباقتا ورنالاسقان ۇلى وتان سوعىسىندا قازا بولعان  كەڭەس جاۋىنگەرلەرى ەسكەرتكىشىنە باستاپ كەلدى. قازاقستان جانە قىرعىز ەلىنەن كەلگەن اۆتوجورىققا قاتىسۋشىلارعا شەكسىز ريزاشىلىعىن جەتكىزىپ, ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىس بۇل بۇكىل سول كەزدەگى كەڭەس  وداعى  حالقىنىڭ جەڭىسى ەكەنىن ەسكە سالىپ, ەرلىككە تاعزىم ەتۋگە كەلگەن قوناقتارعا دا, ءوز جەرلەستەرىنە دە العىسىن ءبىلدىردى.

ءدال وسى ساياباقتىڭ كىرە بەرىسىندە باۋىرجان مومىشۇلى مەن يۆان پانفيلوۆتىڭ تاس مۇسىندەرى مەنمۇندالاپ تۇر. اتاقتى جەرلەستەرىمىزدىڭ رۋحىنا باس ءيىپ, گۇل شوقتارىن قويدىق. كوڭىل تاعى مارقايدى.

1941 جىلدىڭ 26 جەلتوقسانىنا دەيىن نارا وزەنىنىڭ ەكى جاعىندا تۇرىپ الىپ 66 كۇن بويى توقتاۋسىز جالعاسقان الاپات اتىستان كەيىن نەمىستەردىڭ شەگىنگەنىن تاريح وقۋلىعىنان بىلەتىن ەدىك. بۇل جولى سول جەردىڭ توپىراعىن ءبىز دە باسىپ تۇردىق. قازىر بۇل جەردە نارو-فومينسك قالاسى تۇر.  ماسكەۋگە بەت العان نەمىستەردى توقتاتقان وسى جەردە الماتى قالاسىندا قۇرىلعان يۆان پانفيلوۆ باسقاراتىن 316 ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرى قاسىق قاندارى قالعانشا شايقاسقانى بەلگىلى. سونداي-اق, ماسكەۋ ماڭىنداعى قيان-كەسكى ۇرىستاردا اقمولا جانە سەمەي قالالارىندا قۇرىلعان 312 جانە 238 ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرى دە ەرلىكپەن سوعىسقانىن بىلەمىز. مىنە, وسىلايشا, ۇلى وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى كەزەڭىندە ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن وتانداستارىمىزدىڭ باتىرلىعى مەن قايسارلىعىنا ءبىر جاعىنان ماقتانساق, كوتەرگەن بەينەتتەرى ءۇشىن قامىعىپ تا قويدىق. تولقىپ تۇرىپ, اتالارىمىزدىڭ قانى توگىلگەن قاسيەتتى جەردەن ارنايى الىپ بارعان كاپسۋلاعا دەلەگاتسيا قۇرامىنداعى ارميا گەنەرالى س.نۇرماعامبەتوۆ اتىنداعى «جاس ۇلان» رەسپۋبليكالىق مەكتەبىنىڭ كۋرسانتى ءمادي رىسپاەۆقا ءبىر ۋىس توپىراق سالدىرتىپ الدىق.

نارو-فومينسك تۇرعىنى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى ۆيكتور الەكسەەۆيچ بارىشنيكوۆ: «بۇل جەر – اتالارىمىزدىڭ قانىمەن جۋىلعان جەر. فاشيستەردىڭ بەتى وسى جەردەن قايتقان. قازاقستاننان كەلگەن جاۋىنگەرلەر ناعىز ەرلىك كورسەتتى. ال سىزدەردىڭ وسىندا كەلىپ سول سوعىستىڭ جەڭىسىن باستاعان مايدانگەرلەردىڭ رۋحىنا تاعزىم جاساۋلارىڭىز وتە يگىلىكتى ءىس دەر ەدىم. راحمەت, بارىڭە. دوستىعىمىز جالعاسا بەرسىن!» دەپ اعىنان جارىلدى.

   دۋبوسەكوۆو  دالاسىندا اق تاستان تۇرعىزىلعان «بەلگىسىز جەڭىمپاز سولداتتار»  ەسكەرتكىشتەرى دە قايسارلىقتىڭ رۋحىن ءبىلدىرىپ تۇرادى ەكەن. ەڭسەسى بيىك ەسكەرتكىش-تۇلعالار شىنىمەن دە ەرەن ەرلىككە بەرىلگەن باعا سەكىلدى.

استانا قالاسىنىڭ اۋعانستان سوعىسى مۇگەدەكتەرى مەن ارداگەرلەرى وداعىنىڭ باسقارما مۇشەسى, اكتسياعا قاتىسۋشى قۋانىش مايتقانوۆ  «ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىس سول كەزدەگى كەڭەس وداعىندا بولعان رەسپۋبليكالاردىڭ ورتاق جەڭىسى. ماسكەۋ تۇبىندەگى قيان-كەسكى ۇرىستاردى قانشاما قازاقستاندىقتار قازا بولدى. ءبىز سول مايدانگەر اتالارىمىزدىڭ  ەرلىگىن ەشقاشان ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. ەندى سوعىستى بولدىرماۋ ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاساۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ وسى ساپارىمىز دا سونداي ماقساتپەن ورىندالىپ وتىر. ءبىز تاعزىم ەتۋگە كەلدىك. وسى اكتسيا ارقىلى ەلدەر اراسىنداعى دوستىقتى دا نىعايتا تۇسسەك دەيمىز» دەدى نارو-فومينسك قالاسىندا وتكەن ميتينگ كەزىندە.

باۋىرجان مومىشۇلى مەكتەبى

ماسكەۋ تۇبىندەگى زەلەنوگراد قالاسىنداعى باۋىرجان مومىشۇلى اتىنداعى مەكتەپكە ارنايى باس بۇردىق. شاعىن قالانىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان مەكتەپتە 600-دەن اسا وقۋشى ءبىلىم السا, مەكتەپ جانىنداعى بالاباقشا كەشەنىندە 300-دەن اسا بالا تاربيەلەنىپ ءجۇر.

قازاقستاننان ارنايى كەلگەنىمىزگە شىنايى قۋانىپ, قۇشاق جايا قارسى العان مەكتەپ ديرەكتورى سۆەتلانا ۆلاديميروۆنا الدىن الا ازىرلەنىپ قويعان ءدام-تۇزىنان اۋىز تيۋگە شاقىردى. سودان كەيىن مەكتەپ ىشىندەگى باۋىرجان مومىشۇلى مۋزەيىن تاماشالادىق. 11-سىنىپ وقۋشىسى داريا رومانوۆا قازاق باتىرىنىڭ ءومىر جولىن ەگجەي-تەگجەيلى بايانداپ بەردى.

– بۇل مۋزەيدى رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ەلشىلىگى جاساپ بەرگەن ەدى. ىشىندەگى زاتتاردى جان-جاقتان جيناستىردىق. وسىندا كەلگەن ادامدار وزدەرىمەن بىرگە الا كەلەتىن زاتتارى بولادى. سولاردىڭ ءبارىن ۇقىپتىلىقپەن كادەگە جاراتىپ وتىرمىز. سىزدەردىڭ ميسسيالارىڭىز وتە ورىندى ەكەن. ۇلى وتان سوعىسىنداعى  جەڭىس –  سول كەزدەگى كەڭەس  وداعى حالىقتارىنىڭ ورتاق جەڭىسى عوي. سول مايداندا ەرلىك تانىتىپ, ەلىمىزدى فاشيزمنەن قورعاپ قالعان جاۋىنگەرلەر رۋحىنا تاعزىم ەتۋلەرىڭىز ناعىز ونەگە. ءبىزدىڭ مەكتەپكە ەسىمى بەرىلگەن باۋىرجان مومىشۇلىن ءبىز دە ەرەكشە قاستەرلەيمىز. جاس ۇرپاققا وتاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ ءمان-ماڭىزىن وسىنداي اكتسيالار ارقىلى كورسەتۋ كەرەك. سول ءۇشىن دە سىزدەرگە ريزاشىلىق بىلدىرەمىز. قازاقستان مەن رەسەيدىڭ دوستىعى وسىلايشا جالعاسا بەرسىن دەمەكپىن, – دەدى مەكتەپ باسشىسى س.كنيازەۆا.

مۋزەيدى ارالاپ بولعان سوڭ ۇلكەن زالدا ۇيىمداستىرىلعان كەزدەسۋگە قاتىستىق. مەكتەپكە الا كەلگەن سىي-سىياپاتىمىزدى بەردىك. جىلى جۇزبەن قارسى العاندارى ءۇشىن العىسىمىزدى ايتتىق. وقۋشىلار مەن مۇعالىمدەر تاراپىنان بەرىلگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرىپ, ولاردىڭ اق تىلەكتەرىن تىڭدادىق.

تۇپتەپ ايتقاندا, باۋىرجان مومىشۇلى اتىنداعى مەكتەپتەن ەڭسەمىز كوتەرىلىپ شىقتى. كەۋدەمىزدى ماقتانىش سەزىمى كەرنەدى.

وسىنداي اسەرلى كەزدەسۋ ماسكەۋ قالاسىندا ءاليا مولداعۇلوۆا اتىنداعى مەكتەپتە دە بولدى.

سونىمەن, الماتى-بىشكەك-استانا-قوستاناي-اقتوبە-ورال-سامارا-ريازان-ماسكەۋ باعىتىمەن وتكەن حالىقارالىق پاتريوتتىق اۆتوجورىق تا ءوز مارەسىنە جەتتى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان وسى اكتسيانىڭ باستى ماقساتى – قازاقستان-رەسەي- قىرعىزستان ەلدەرى اراسىنداعى دوستىقتى نىعايتۋ, سوعىس كەزىندەگى وتانداستارىمىزدىڭ ەرلىگىن ناسيحاتتاۋ ارقىلى جاس ۇرپاققا پاتريوتتىق تاربيە دارىتۋ يدەياسى جۇزەگە اسىرىلعانى ءسوزسىز.

عالىم قوجابەكوۆ,

الماتى – بىشكەك – استانا – ماسكەۋ