كورىكتى كوكشە جەرىنە كەلۋشىلەر تابيعاتتىڭ وسىناۋ تاماشا ەسكەرتكىشى – قازاقستان مەن رەسەي سياقتى ماڭگى كورشى ەكى ەلدىڭ داڭقتى ۇلدارى ش.ءۋاليحانوۆ پەن پەتراشەۆشىل اقىن س.دۋروۆتىڭ دوستىعىنىڭ تالاي ءومىر وتكەلدەرىنىڭ كۋاسى بولىپ, «شوقان جارتاسى» اتالىپ كەتكەن مۇنارا-تاستى, ونىڭ ۇستىندەگى الاڭداعى ايۋ-تاستى قىزىعا تاماشالايدى…
…سەرگەي دۋروۆ ومبى اسكەري-كاتورگالىق تۇرمەسىنەن بوساسىمەن كوكشەتاۋداعى 3-لينيالىق ءسىبىر باتالونىنا قاتارداعى سولدات رەتىندە قىزمەت اتقارۋعا جىبەرىلەدى. ءوزى سياقتى كاتورگادان بوساپ, سەمەيدەگى 7-باتالونعا قالعان جازاسىن وتەۋگە قاتارداعى سولدات رەتىندە بارا جاتقان ف.دوستوەۆسكيمەن قوشتاسادى دا, جولعا شىعادى. سودان پەتراشەۆشىل اقىن كوكشەتاۋدا ءبىر جىلداي قىزمەت اتقارادى. دوستارى «پروگرەسس اپوستول» اتاعان تۋما شەشەن ءارى بوستاندىق جارشىسى مۇندا دا تىنىشتىق تاپسا-شى. سارىارقا وسىمدىگىنەن كوللەكتسيا جيناماق سىلتاۋىمەن ول دالالى ايماقتى ارالاپ, بۋراباي, مەزگىلسور, قاراۋىل, شورتاندى, اقكول, اتباساردا بولادى. بارعان جەرىندە كوشپەلى قىرعىزداردىڭ (پاتشا داۋىرىندە قازاقتار سولاي اتالعان) تۇرمىس-تىرشىلىگىن زەرتتەپ, دالا ولكەسىن ناقتىلى باسقارۋ جۇيەسىنە كوڭىل قويادى. رەسەيدىڭ ىشكى جاعىنان كەلىپ قونىستانۋشى-پەرەسەلەندەر مەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ اراسىنان وزىنە ماقساتتاس ادامداردى ىزدەيدى; حالىق فولكلورى مەن اڭىزدارىنا كۇمارتادى; ارقانىڭ اقىن-انشىلەرىن تىڭدايدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا ول حالىقتار قاي تىلدە سويلەسە دە, ءوزارا تەڭ جانە ءبىر قوعامدا ادامشا ءومىر سۇرۋگە لايىقتى ەكەنىنە تاعى دا كوزىن جەتكىزە تۇسەدى.
وسى كەز دۋروۆتىڭ ونسىز دا ءالسىز دەنساۋلىعى ابدەن تيتىعىنا جەتكەن تۇس ەدى. 1855 جىلى ول دەنساۋلىعىنىڭ دىمكاستىگىنەن اسكەري قىزمەت وتەۋدەن بوساتىلىپ, «ءسىبىر قىرعىزدارىنىڭ» وبلىستىق باسقارماسىنا پيسارلىق ەتۋگە ومبىعا قايتارىلادى. ءدال سول جەردە دۋروۆ وفيتسەر, گۋبەرناتوردىڭ جەكە اديۋتانتى جيىرما جاسار شوقان ۋاليحانوۆپەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ, تىپتەن جاقىن تانىسادى. دۋروۆ ورتا ءجۇز حانىنىڭ نەمەرەسى, سۇلتان ۇلىنىڭ اقىلى, بىلىمدارلىعى مەن الدىڭعى پروگرەسشىل كوزقاراسىنا قانىعا تۇسەدى. رۋحاني جاعىنان شوقان ءۋاليحانوۆ تا سەرگەي دۋروۆپەن تۋىستاس بولىپ شىعادى.
سەرگەي فەدوروۆيچ كوزى وتتاي جانعان وسىناۋ جاس جىگىتتىڭ بولاشاقتا ءوز حالقىنىڭ تاعدىرىندا قانداي ءمانى بارىن سول كەزدىڭ وزىندە-اق بايقاعان-اۋ. شوقاننىڭ حالىق مۇڭى مەن كايعىسىنا جانى اشىپ, ونىڭ بوستاندىعى مەن ارمانىنا جەتۋ جولىندا سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز ەكەندىگىنە باسقاسى باسقا, ال س.دۋروۆتىڭ كوزى جەتكەلى قاشان. پاتشا جەندەتتەرى مەن دالانىڭ شىنجىر بالاق, شۇبار ءتوس اۋلەتتىلەرىمەن سورپاسى قوسىلماي جۇرەتىن شوقاننىڭ بار ويى — حالقىنىڭ كوزىن اشۋ. دۋروۆتىڭ دا بۇل دالادان ىزدەگەنى وسى ەدى.
شوقان ءۋاليحانوۆ تا سەرگەي دۋروۆتى ءبىر كورگەننەن ۇناتىپ ەدى. ابدەن تەپكى كورىپ, بۇكىرەيىپ قالعان وسىناۋ ادام ءوزىنىڭ وتتى سوزدەرى, سەنىمى مەن تاباندىلىعى, بيازىلىعى مەن ءتىل تاپقىشتىعىنىڭ ارقاسىندا جاس وفيتسەردىڭ جۇرەگىن بىردەن وزىنە باۋراپ الادى.
ولار العاش رەت كاپۋستيندەردىڭ ۇيىندە جۇزدەسەدى. باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ كەڭەسشىسى ياكوۆ كاپۋستين مەن ونىڭ ايەلى, ۇلى عالىم م.مەندەلەەۆتىڭ تۋعان قارىنداسى, ەلەنا يۆانوۆنانىڭ شاڭىراعى شوقان ءۇشىن ءوز ۇيىندەي بولىپ كەتەدى. كادەت كورپۋسىنداعى وقۋ, جاتتىعۋلاردان ءسال قولى بوساسا-اق, شوقان وسىندا قاراي اسىعاتىن. كاپۋستيندەردىڭ ۇيىندە ومبىلىق ءبىلىمدارلار مەن زيالىلار, جولى تۇسكەن ساياحاتشىلار مەن عالىمدار ۇنەمى باس قوساتىن. وفيتسەر بولعاننان كەيىن دە كوپ جىلدارى ءۋاليحانوۆ كاپۋستيندەردى ۇمىتقان ەمەس.
سەرگەي فەدوروۆيچ پەن شوقان شىڭعىسۇلى, جاستارىنىڭ جيىرما جىلداي ايىرماشىلىعىنا قاراماستان, تەز ءتىل تابىسا سىرلاسىپ, دوستاسىپ كەتەدى. حالقىمىزدىڭ بولاشاق عالىمى, پەتراشەۆشىل اقىننىڭ دارىستەرىن قوماعايلانا تىڭدايدى. دۋروۆ جاس عالىمدى بوستاندىق كوزعالىسىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى جانە ونىڭ قوزعاۋشى كۇشىنىڭ باستى ماقساتتارىمەن تانىستىرادى. رەسەيدىڭ الدىڭعى قاتارلى ويشىل ادامدارىنىڭ نە ءۇشىن جانە قالاي كۇرەسىپ كەلە جاتقانىن تاپتىشتەپ اڭگىمەلەيدى. سويتە جۇرە, شوقان ءوزى ءۇشىن بەلينسكيدىڭ ماقالالارى مەن حاتتارىنىڭ, لەرمونتوۆ, پۋشكين, گوگول شىعارمالارىنىڭ تۇپكى مازمۇنىن جاڭاشا اشادى… سودان دا عوي, گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفوردتىڭ اديۋتانتى ش.ءۋاليحانوۆ س.دۋروۆتىڭ ىقپالىمەن ءوزىنىڭ اسكەري ونەرگە بەيىمدىلىگىمەن قوسا, باسقا دا زەردەلى دە زەيىندى تۋما كابىلەتىن حالقىنىڭ بولاشاعى جولىنا جۇمساۋعا سەرت بەرەدى.
جوعارىدا ايتتىق, س.دۋروۆ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى اسكەري قىزمەتتەن بوساتىلعاننان ءبىر جىلدان كەيىن, 1856 جىلى شوقان ونى كوكشەتاۋداعى ەلىنە, سالقار سامال – بۋراباي مەن سىرىمبەتكە بارىپ, ايىرتاۋدا دەمالىپ كايتۋعا شاقىرادى. بۇل ۇسىنىسقا سەرگەي فەدوروۆيچ تە قۋانا كەلىسەدى. پاتشالىق تاراپىنان «سەنىمسىز» اقىننىڭ ەل ارالاۋىنا رۇقسات قاعازدى شوقان دوستارىنىڭ كومەگىمەن ءوزى تەزدەتىپ رەتتەيدى. ءسويتىپ, اتاقتى كەڭ جايلاۋ باۋرايىن جايلاپ جاتقان ولكە سۇلتانى – اكەسىنىڭ ءۇيىن بەتكە الىپ, ەكەۋى جولعا شىعادى. شوقاننىڭ ويى – ءداستۇرلى قازاقى قوناقجايلىلىقپەن دوسىنىڭ ءپاس كوڭىلىن اۋلاۋ, قۋاتتى تاعامنان ءدام تاتقىزىپ بەرىپ, بالداي ءدارۋ قىمىز ىشكىزىپ, بويىن سەرگىتۋ. تازا اۋادا سايات كۇرا سەرۋەندەتىپ, ۇستازىنىڭ دەنساۋلىعىن وڭالتۋ.
جولاۋشىلار بەسىنشى كۇن دەگەندە كوكشەتاۋعا كەلەدى. كوكشەنىڭ جۇپار اۋاسىمەن تىنىستاپ, كاۋسار بۇلاعىنان ءشول باسادى. جۇمساق پاۋەسكە, وعان جەگىلگەن جەر تارپىپ, قۇلاعىن قايشىلاي لىپىپ تۇرعان جارامدى سايگۇلىكتەردىڭ زار جەلىسى جانى جارالى اقىننىڭ ءبىر ءسات ويىن ءبولىپ, كوڭىلىن سەرگىتكەندەي. جارقىن بولاشاق جايلى كوپتەن وي تۇكپىرىندە تۇنشىعىپ قالعان يگى سەزىم-ماقساتتارىنا قانات ءبىتىپ, بويىنا توسىننان ءبىر سەرپىلىس ءبىتىپ كەلەدى. شوقاننىڭ ءوزى دە كۇمىستەي جىلتىراعان بوز جورعاعا سالت ءمىنىپ, پاۋەسكەدە وتىرعان سەرگەي فەدوروۆيچكە جول بويى كوكشە ەلى مەن جەرى جايلى جاڭاشا اڭگىمە ايتىپ, تىڭ دەرەكتەر كەلتىرۋىنىڭ دە اسەرى مول ەدى. ايتسا دا, العاشقى كەلگەنىندە مۇنداي اسەر الماپ ەدى. شوقاننىڭ جانە ولارعا جول كورسەتە, ەرە كەلە جاتقان اتقوسشى مەن سالت اتتى جىگىتتەردىڭ قولپاشتاۋىمەن سەرگەي فەدوروۆيچ تە ارا-اراسىندا اتقا سالت ءمىنىپ تە قويادى.
جولاۋشىلار ەندى ءبىر تۇنەسە, سۇلتاننىڭ اۋىلىنا جەتپەك. بۋرابايعا جاقىنداعان سايىن قۇيرىقتارىن تىك شانشي ويناقتاعان قۇلىن-تايلار جيىلەپ, كوز قۋانتادى. جىلقى اتاۋلى تۇمسىقتارىن قالىڭ مايساعا سۇققان سايىن شىبىن-شىركەيگە قانات ءبىتىپ, گۋ-گۋ كوتەرىلەدى. ەستى جانۋارلار دامىل تاپپاستان سول ماقۇلىقتاردى ۇركىتىپ, باستارىن شۇلعي, پىر-پىر ەتىپ قويادى. ارا-اراسىندا قىل قۇيرىقتارىمەن شاپتارىن قامشىلايدى. بويى تازا, ەستى جانۋارلاردىڭ ارام ماقۇلىقتار كىرىپ, اۋزىمدى بۇلعاماسىن دەگەنى دە. وسىنى بايقاعان تابيعي ورتانىڭ زەرەك بىلگىرى, جانى نازىك اقىننىڭ كوڭىلى توعايا, مەيىر تولى اسەرگە بولەنىپ كەلەدى.
انادايدا قاراۋىتقان, تاۋ بوكتەرىندە قۇرتتاي ۇيىلىسكەن قوي وتارلارى. كوكشەنىڭ كوك جاسىل جونىن كۋالاي جايىلا, تابيعي ورتاسىمەن جاراسىم تاۋىپ جۇرگەن مىناداي مال ۇيىرلەرىن دۋروۆتىڭ بۇرىن-سوڭدى كەزدەستىرىپ تۇرعانى وسى.
ءسال ۇزاعان سوڭ قازان-وشاعىنان ءتۇتىن شۋدالانعان اق شاڭقان كيىز ۇيلەر كوزگە شالىندى. ءاۋپ-ءاۋپ ەتكەن توبەتتەر مەن شاۋىلدەگەن يت-كۇشىكتەر دەمەسەڭىز, بەيبىت ءومىر, بەيمارال جاتقان ءبىر حالىق.
ولار جولدا, ايتقانداي-اق, شاعىن اۋىلدا تۇنەيدى. اۋىل اقساقالى كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ – قوسداۋلەت دەگەن ەلگە بەلگىلى كىسى ەكەن. جولسوقتى بولىپ, قالجىراعان س.دۋروۆ كەڭ داستارحاننان ءدام تاتىسىمەن جانتايىپ جاتىپ, قالعىپ كەتكەنى سول ەدى, كوپ ۇزاماي قۇلاقتان كىرىپ, بويدى العان ءبىر اۋەن تەربەتىپ, وياتىپ جىبەرەدى. دۋروۆ تىنىسىن تارتىپ, قۇلاعىن توسادى. ءيا, ءان!..
شەتىنە ورامالدىڭ ءتۇيدىم سۋسار,
كوپ جىلقى كوكالالى كولدە جۋسار.
كەشەگى ەل قىدىرعان ەسەر شاقتا,
ءان ەكەن ءبىرجان سالعان «جامباس سيپار».
دۋروۆ ءسوزىن تۇسىنبەسە دە, ءانشىنىڭ زور دا اشىق داۋىسىنا تاڭىرقاي, سىرت كيىمىن جەلبەگەي جامىلا شوقان جاتقان ۇيگە كىرەدى. ءۇي تولعان ادام. «شاعىن اۋىلدا وسىنشاما كىسى بولادى ەكەن-اۋ!» – دەپ تاڭىرقايدى اقىن. اياعىنىڭ ۇشىنان باسا دوسىنىڭ قاسىنداعى بوس جەرگە وتىرا بەرگەن اقىننىڭ قۇلاعىنا شوقان سىبىرلاي: «ءبىرجان سال!», – دەدى. سەرگەي فەدوروۆيچ ءبىرجان دەگەن ونىڭ ەسىمى ەكەنىن جورامالداسا دا, «سال» دەگەنگە ونشا تۇسىنە قويمادى. انىقتاپ سۇراۋدىڭ ىڭعايىن تاپپايدى. دومبىرانىڭ شاناعىنان توگىلگەن اسەم اۋەن مەن ءانشىنىڭ كەڭ تىنىستى ۇنىنە شوقاننىڭ ءوزى دە قاتتى تولقىپ وتىر ەدى…
سەرگەي فەدوروۆيچ ەندى اڭعاردى. ۇكىلى دومبىراسىن وڭدى-سولدى ىرعاپ, جاراستى قيمىلىمەن ءدۇيىم جۇرتتى ۇيىتىپ تاستاعان مىنا جىگىت شامامەن جيىرما بەستەر شاماسىندا بولسا كەرەك دەپ ءتۇيدى. ۇستىنە كيگەن كيىمى, قاپساعاي دەنەسى مەن كورىكتى كەلبەتىنە جاراسىپ-اق تۇر. زور داۋىسى ەركىن, ەرەكشە شىعادى. قيمىل-ارەكەتىندە ۇلكەن شاھارلاردا ءوزى كورىپ جۇرگەن ساحنا ارتيستەرىندەي ەمەس, ءتىپتى, ەشكىمگە ۇقساماس ءبىر ءتۇرلى سۇيكىمدى تارتىمدىلىق بار.
نازىك سەزىم, ۇلكەن جۇرەكتى اقىن ويدا-جوقتا مىناداي قۋانىشقا بولەنەم دەپ ويلاماپ ەدى. تولقىپ كەتتى. ول الدارىندا ءجاي ءانشى ەمەس, ناعىز قۇدىرەت يەسى ونەر كەرسەتىپ جاتىر دەپ ءتۇيدى.
– مىنە, تالانت! قىرعىز جەرى – تۋما دارىن ەلى ەكەن-اۋ! – دەپ سەرگەي فەدوروۆيچ تاڭدانا شوقانعا سىبىرلادى, – قاي جەردەن ءوزى؟..
شوقان دوسىنىڭ قولىن ريزالىقپەن قىستى.
– وسى وڭىردەن.
ءبىرجان سال «بۋرىلتايدىڭ» قايىرماسىنا كەلگەندە كەڭ تىنىستاپ الىپ, ءان ءسوزىن بولە-بولە ايقىنداپ, اۋەنىنە ەرەكشە ىرعاق قوسىپ, تولقىنداتىپ توگىپ وتىر. دۋروۆ ءبىرجان سالدان كوزىن ايىرار ەمەس. ءانشىنىڭ داۋىسى مىڭ-سان قوڭىراۋدىڭ دومبىرا-قوبىزعا كوسىلا بەبەۋلەگەن ۇنىندەي شارىقتاپ بارىپ كىلت ءۇزىلدى. كىلت ءۇزىلدى دە, قاس-قاعىم ساتتە ايدىن كولدى كاناتىمەن ەسكىلەي ءبىر-بىرىنە سەزىم ءبيىن يشاراتتاپ, كول بەتىن تولقىنداتا جۇگىرە كوتەرىلگەن اققۋلاردىڭ قيقۋىنداي ءبىر اۋەن اقىننىڭ جان سەزىمىن بيلەپ الدى. ويناقى قالجىڭ, سەرت پەن سەنىم, ىستىق ىقىلاس, سەرگەك مۇڭ ارالاس ءان تىڭداۋشىلارىن دا ءدۇر سىلكىندىردى. س.دۋروۆ سول جاق ءبۇيىرىن دەمەڭكىرەپ, تىنىسى تارىلعانداي كەۋدەسىن كەرە دەم الدى. شوقان ونى بىردەن بايقاپ, ۇستازىنىڭ جۇرەگى تاعى قىسىلدى ما دەپ, قوبالجىپ قالدى. اقىن بولسا مىناداي ءاندى ءبولىپ, دوسىن الاڭداتقىسى كەلمەدى.
– تۇك ەتپەيدى, شوقان شىڭعىسۇلى, الاڭداماڭىز! قازىر باسىلادى. جۇرەك قۇرعىر قۋانسا دا, دۇرسىلدەپ قويا بەرەتىندى شىعاردى. ەھ, شىركىن, مىنا تالانتتى ادامدى پەتەربور, پاريج, ريمگە اپارىپ تىڭداتار ما ەدى!..
– ءيا, دەسەڭىزشى! اقىن دا, كومپوزيتور دا جانە ورىنداۋشى دا – ءوزى. مۇنداي ادامدى حالقىمىز سال دەيدى.
س.دۋروۆ باعانا سۇرايىنشى دەپ وقتالعان «سال» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن ەندى ءتۇسىندى. سالدەن كەيىن شوقان ۇستازىنا بۇرىلىپ:
– تىڭداڭىزشى!.. – دەدى.
ءبىرجان سال كۇلىمدەي قورشالاپ وتىرعانداردى كوز قىرىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى. ەڭسەسىن كوتەرە تەرەڭ تىنىستاپ, يىعىن قومداپ العان سوڭ, ونىڭ قۋاتتى قولىنداعى دومبىرا قايتا ويناقتاپ قويا بەردى. ودان كەيىن ۇيگە كىرە بەرىستە ءبىر-ءبىرىن قۇشاقتاي, تابالدىرىقتا سىعالاي سۇيەنىسىپ تۇرعان بويجەتكەندەرگە كوز قيىعىن جالت ەتكىزگەن سال قايتا انىنە باستى.
– و, جۇمباق دۇنيە, مۇنداي دا عاجابىڭ بولادى ەكەن اۋ!؟ – سەرگەي فەدوروۆيچ تۇنشىعا ءتىل قاتتى. – نەتكەن كەرەمەت! جۇرەگى قانداي كەڭ مىنا ءانشىنىڭ, شوقان قىمباتتىم!.. مىناداي تالانتتى, كەڭپەيىل حالىقتىڭ بوستاندىعى مەن باقىتى جولىندا ءومىرىڭدى قيساڭ دا وكىنبەسسىڭ! سەن دە ايانبا, دوستىم!
ءيا, قۇرمەتتى سەرگەي فەدوروۆيچ, مەن دە سوعان ءومىرىمدى ارناعان اداممىن! – دەپ شوقان باسىن كوتەرىپ انشىگە, ونى ۇيىپ تىڭداپ وتىرعاندارعا ءبىر ءتۇرلى سۇيسىنە ماقتانىشپەن قارادى.
بولاشاقتا تۋعان حالقىنىڭ كوگىندە جارىق جۇلدىز بولارىن بىلگەنىنەن بىلمەگەنى باسىم ەل اراسىندا ءسويتىپ جاس وفيتسەر مەن پاتشالىقتىڭ «سەنىمسىز» پەتراشەۆشىل اقىن-عالىمى ءبىراز ۋاقىت دەمالىپ, جەر كوردى. ولار بۋرابايدىڭ كۇمىس كولدەرىن جاعالاپ, ورمان-توعايىندا تىنىستاپ, بەيبىتشىل باعىتتاعى ولەڭ وقىدى. حالىق تاعدىرى, بولاشاعى جايلى تالاي سىر اقتارىستى. «تابيعات مۋزەيىنىڭ» ىرگەسىندەگى ءبىر شەتىن بۋراباي كولى تولقىنىمەن سيپاپ قايتىپ جاتقان مىنا مۇنارا تاسقا دا سان رەت شىقتى. جارتاس ءۇستى ۇلكەن الاڭ, وعان كوتەرىلگەن ادام اينالاسىنداعى سۇلۋ سۋرەتكە تامسانىپ, ادام قولىمەن قاشاعانداي ايۋ كەسكىندى تابيعي تاسقا تاڭىرقار ەدى.
سودان س.دۋروۆ وسىندا دەنساۋلىعىن تۇزەپ ومبىعا, ودان ەلىنە قايتتى. ال, ىىىوقان اتاعىن دۇنيە جۇزىنە ءماشھۇر ەتكەن جوڭعارياعا اتتاندى…
ءيا, سودان بەرى ءبىر عاسىردان اسسا دا, حالقىمىز ءوزىنىڭ ارداقتى پەرزەنتىنە دەگەن ماڭگىلىك سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە وسىناۋ مۇنارا-جارتاستى – «شوقان جارتاسى» دەپ قۇرمەتپەن اتاپ كەلەدى.
ساعيدوللا كوشىمباەۆ, اسكەري جۋرناليست-جازۋشى,
زاپاستاعى پولكوۆنيك
