Nauryz – ejelgı zamannan jalǧasqan, tarihy ūzaq, köne meiramdardyŋ bırı. Jaŋa jyldyŋ basy, köktemnıŋ alǧaşqy künı retınde toilanatyn būl kün qazırgı küntızbe boiynşa kün men tün teŋelgen 21 (22 nauryzǧa qaraǧan tün) nauryzǧa tura keledı.
UNESCO(IýNESKO) 2009 jyldyŋ 30 qyrküiegınde Nauryz meiramyn adamzattyŋ materialdyq emes mädeni mūra tızımıne engızse, Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ Bas assambleiasy 2010 jyldyŋ 10 mamyrynan bastap 21 nauryzdy «Halyqaralyq Nauryz künı» retınde atap ötılıp keledı. Atalǧan ūiymnyŋ bergen sıltemesıne süiensek, Nauryzdy köktem merekesı retınde 3000 jyldan berı Orta Aziiada, Balqan tübegınde, Qara teŋız aimaǧynda, Kavkazda jäne Taiau Şyǧysta 300 millionnan asa adam toilaidy eken. Al qazaqstanda 1926 jyldan bastap toilauǧa tiym salynǧan mereke 1988 jyly qaita jaŋǧyryp, Nauryz bükılhalyqtyq mereke retınde atalyp keledı. 1991 jyly 15 nauryzda Qazaq SSR Prezidentınıŋ qaulysynyŋ negızınde memlekettık märtebege ie boldy. Elbasy nauryz aiynyŋ 22 jūldyzyn «Nauryz meiramy» dep jariialady. Al 2009 jyldyŋ 24 säuırınde QR Prezidentı N.Ä. Nazarbaev nauryz aiynyŋ 21, 22, 23 künderıne «Nauryz meiramy» degen märtebe berdı.
Türkiia: Nauryz – ızgılık künı
Türkiiada «Sultan Nevruz», «Nevruz Sultan» degen atpen nauryz merekesın airyqşa atap ötedı. Būl elde nauryz meiramy kezınde ortaǧa ot jaǧyp sony ainala bilese, qazır būl ädettıŋ ornyn otşaşular basyp barady. Nauryzdy «jaqsylyqtyŋ bastau közı» dep bıletın türıkter osy künı jaqsy amaldar jasauǧa, jaqsy körgen zattaryn satyp aluǧa tyrysady.
Nauryz künı taŋerteŋ erte tūryp, jaŋa kiımderın kiedı. Zirat basyna barady. Äielder türlı-tüstı taǧamdar pısıredı. Tuys-tuǧandar bır dastarhan basyna jiylyp, as ışedı. Än aityp, bi bilep köŋıl köteredı. Aǧaşqa ätkenşekter qūrylyp, balalar altybaqan tebedı, «bairaq» jazuy bar batpyrauyqtar ūşyrady. Sonymen qatar būl merekede tuys-tuǧan, ılık-şatystar men körşıler bır-bırınıŋ üiıne baryp, däm tatady. Äulettıŋ ülkenderıne baryp bata alatyn dästür de bar. Türkiiada atalǧan merekenı är öŋır ärtürlı toilaidy, bıraq ülken paryq joq.
Qytai: Ūlttyq önerdı ūlyqtaityn sät
«Ūlystyŋ ūly künın» Qytaida ūlttyq mereke retınde qazaqtar men qyrǧyzdar asa dabyrly toilaidy. Nauryz – tazalyq künı, aq pen qaranyŋ almasatyn qasiettı kün dep qarap, mereke keluden būryn ülken daiyndyq jasaidy. Būrynǧydai būlaqtyŋ közın aşyp, «būlaq maily bolsyn, qonys jaily bolsyn» dep, bastaudyŋ közıne mai tamyzbasa da, Nauryz merekesın ruhani mädeniettı damytudyŋ, ūlttyq ruhty serpıludıŋ tamaşa sätıne ainaldyrǧan.
Nauryz künı auyldarda är üi jetı dämnen qūralǧan nauryz köje jasaidy. El-jūrt «Ūlys oŋ bolsyn» aityp, aitşylaǧandai aralap, är üidıŋ köjesınen auyz tiedı. Būl būrynnan qazırge deiın jalǧasyp kele jatqan dästür bolsa, soŋǧy jyldarda Ile qazaq avtonomiialy oblysyna qarasty Ile, Tarbaǧatai, Altai aimaqtary saltanatty sauyqkeşter ötkızıp, ūlttyq oiyndarǧa kezek berıp, qazaqy dästürdı ūlyqtaityn daǧdy qalyptasty. Aimaqtardan bastalǧan būl dästür audan, auyldarǧa deiın jalǧasyn tauyp, qolöner būiymdar körmesın, ūlttyq kiımder körmesın qamtyǧan ūlttyq önımderdı ügıtteitın jaqsy auqym jaryqqa şyqty. Al ülken qalalarda yqşam audan boiynşa nemese jerlester jinalyp, restorandarda köpköje jasap, nauryz ötkızedı. Mūnda, negızınen, talantty balalarǧa köbırek mümkındık berıp, qazaq tılınde öner körsetuge, dombyra tartyp, än saluǧa şabyttandyrady. Ökınerlıgı, 20 neşe jyldan berı daǧdyǧa ainalǧan būl dästür soŋǧy kezderı saiasattyq jaǧdaiǧa bailanysty üzılıp qaluǧa şaq qap tūr.
Al Qytaidaǧy özbek, ūiǧyr, täjık ūlttary būryn būl merekenı köp bıle bermeitın. Tek soŋǧy kezderı ǧana «Bairam» dep auyzǧa alyp, öz bılgenderınşe «Nouryz aşyn» jasap, şaǧyn kölemde atap ötıp jür.
İran: Jaŋa künnıŋ jarşysy
Parsy tılınde nauryz «jaŋa kün» (no-jaŋa, rouz-kün), «jaŋa jyl» degen ūǧymdy bıldıredı. İranda būl mereke maŋyzdy meiram retınde onşaqty kün toilanady. Būl künı parsylar qyzyl kiım kiıp, dästür boiynşa densaulyq tılep, jamandyqtan aulyq bolu maqsatynda ottan sekıredı. Erler betterın qara küie nemese qara boiaumen boiap el aralaidy.
7 sanyn jaqsylyqqa balaityn parsylar da būl künı dastarqanǧa 7 nemese odan artyq däm salynady. Dastarqannyŋ qasyna aina men janyp tūrǧan balauyz şam mındettı türde qoiylady.
Özbekstan: Basty merekenıŋ bırı
Nauryz meiramyn oŋtüstıktegı körşımız Özbekstan 21 nauryzda toilaidy. Özbekter nauryzdy qalai qarsy alsa, keler jyl solai ötedı dep senedı. Sol sebeptı bır-bırın keşırıp, jaqyndaryna syilyq ūsynyp, quanyşqa bölenudı maqsat etedı.
Nauryz künı būl elde qainaǧan järmeŋke bolady. Jūrt ūlttyq kiımderın kiıp, än aityp, bige basady. Äteş töbelestırıp, it talastyrady, qoşqar süzıstırıp, qyzyqqa batady. Kei öŋırlerde bäige, jorǧa salady.
Aluan türlı taǧam jasaityn özbek äielderı būl künı «qazan toldy» daiyndap, nauryzdyŋ syily asy-sumaliak jasaidy. Bidai ūnynan jasalatyn sumaliakty baqytty ömırdıŋ, molşylyq pen jylylyqtyŋ taǧamy dep yrymdap ışedı.
Ötken jyly Taşkentte ötken Ortalyq Aziia elderı basşylarynyŋ kezdesuınde Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev Qazaqstandaǧy Özbekstan jylyn resmi jariialap, ekı eldıŋ mädeni-gumanitarlyq bailanystaryn tereŋdetetın dostyq qadamyn jasaǧan edı. Qazaq-özbek dostyǧynyŋ jylynda 200-ge tarta türlı şaralar ūiymdastyrylyp, bauyrlas elderdıŋ ara qatynasy jaŋa sipatta jaqyndai tüstı.
Endı jaqyn künderde, aldaǧy säuırdıŋ basynda Qazaqstannyŋ Özbekstandaǧy jyly resmi jariialanatyn bolady. Būl byltyrǧy jyl bastau alǧan igılıktı şaralardyŋ zaŋdy jalǧasy bolyp tabylmaq.
Astana men Taşkent – sauda-ekonomikalyq jäne investisiialyq yntymaq-tastyǧyn mäŋgıge bekıgen ırı ortalyqtar. Biylǧy jylǧa josparlanyp otyrǧan käsıpkerlerdıŋ forumy ekı el arasyndaǧy sauda-ekonomikalyq qatynastardy damytady dep oilaimyn.
Şerzod Pulatov,
Astana qalasyndaǧy özbek
etnomädeni ortalyǧynyŋ töraǧasy
Äzerbaijan: Nauryz – baqyt bastauy
Äzırbaijanda Nauryz meiramy – kün men tünnıŋ teŋesken künı retınde atalyp ötedı. Mereke künı dastarhannyŋ basty taǧamy şekerbura daiyndalady. Ol – Ai pışındes qamyrdan jasalǧan tättı taǧam. Mūnan syrt, bidai quyrylyp, jūmyrtqalar qyzylǧa boialady.
Būl künı adamdar bır-bırıne baqyt pen molşylyq tıleidı. Dästür boiynşa «tongal» dep atalatyn ot jaǧyp, odan jetı ret sekıretın bolǧan. Äzırbaijan halqynda Nauryz künı jaŋbyr jausa, «keler jyl jaqsy, berekettı, önımdı jyl bolady» dep qaraidy.
P.S Būlardan basqa, Qyrǧyzstan, Täjıkstan, Türkımenstan siiaqty körşıles respublikalar men Ündıstan, Päkıstan elderındegı mūsylmandar danauryz merekesın toilaidy. Ūlttyq kiımderın kiıp, merekelık şaralar ötkızıp, nauryz künın dumanǧa böleidı. Bıraq qaisy elde bosyn, nauryzda öteletın baiyrǧy salt-dästürler azaiyp, köbı auyzda aitylyp, qaǧazda ǧana jazylatyn jaǧdaiǧa köşken. Beine bızdıŋ «nauryz künı aǧaş egıledı, būlaqtyŋ közı aşylyp, mai qūiylady» dep auyzda ǧana aitatyn küige tüsıp qalǧanymyz siiaqty…
