Darhan jürektı därıger

Älemde jyl saiyn 15 mln adam jürek-qan tamyrlary aurularynan qaitys bolady. Tek Astana qalasynda osy syrqattyŋ auyr türı boiynşa esepke alynǧandardyŋ qatary 50 myŋǧa juyqtap qaldy. Al bızdıŋ bügıngı keiıpkerımız – Ana men bala ūlttyq ǧylymi ortalyǧynyŋ PHD doktory, joǧary sanatty kardiolog-därıger Ǧaliia Sermanizova jürek aqauy bar jüktı äielderdıŋ densaulyǧyn barynşa jaqsartu jolynda ǧylym men täjıribenı ūştastyryp keledı.

BAUYRǦA BERGEN SERT

Oŋtüstık Qazaqstan oblysy, Şardara qalasynda düniege kelgen Ǧaliia Qūttybaiqyzy üş ūldyŋ ortasynda erkelep ösken. Jetı jasqa jetkende özınen keiıngı bauyrynyŋ jüregınde aqauy bary belgılı bolǧan. Sol künnen bastap äke-şeşesınıŋ künı-tünı bır Alladan balasynyŋ auruyna şipa beruın tılep, janjaqqa jügırıp jürgenın körgen kışkentai Ǧaliia otbasyna tüsken būl qaiǧyny bala jüregımen sezıngen. «Äkem menı köp erkeletetın. Alaida ınım auyrǧaly anam da, äkem de ınıme köbırek köŋıl böldı. Almatyǧa bırneşe ret apardy, odan keiın Taşkentte emdettı. Nätije bolmaǧan soŋ Mäskeuge alyp kettı. Sol kezde jüregınde öte auyr aqau bary anyqtaldy. Şūǧyl jasatqan otadan soŋ ınım köp ūzamai qaitys boldy. Artymnan ergen qaram bolǧandyqtan, būl qaiǧy maǧan öte auyr tidı. Üige äkelgennen keiın kışkentai bolsam da, ınımmen qoştasqym keldı. Äkem men ülkenderdıŋ qarsy bolǧanyna qaramastan, anamnyŋ rūqsatymen ınımdı soŋǧy ret köru üşın bölmege kırdım. Sonda ne oilaidy deisız? Anam üige köŋıl aituǧa kelgen adamdardyŋ aldynda ınımnıŋ ölımıne därıgerlerdıŋ qatelıgın aityp äbden jylaǧanyn körgen edım. Osy sätte ınımnıŋ maŋdaiyn sipap tūryp «Men därıger bolamyn. Jüregı auyratyn balalarǧa dūrys diagnoz qoiatyn därıger bolamyn» dep ıştei sert berıp, qoştastym. Bolaşaqta kışkentai balalar menıŋ ınım siiaqty qinalmasa eken dep tıledım» dep eske alady ol. Bauyrǧa bergen sol sert jüregınde jattaldy. Bıraq eşkımge aitpady. Orys mektebın tämamdasa da, äkesınıŋ qoiǧan talaby boiynşa ana tılınde de erkın kösıle alatyn därejege jettı. «Adamnyŋ aitqany bolmaidy» demekşı, joǧary oqu ornyn bıtırgen kezde köz därıgerı mamandyǧyn alyp şyqty. Osylaişa, ınısıne bergen sertten säl auytqyp ketkendei boldy. «Kelısımşart boiynşa oquymdy Türkiia elınde jalǧastyruǧa mümkındık aldym. Ol jaqta köz därıgerı mamandyǧy boiynşa bos orynnyŋ joqtyǧyna bailanysty aldyma ekı taŋdau qoidy. Kardiolog nemese pediatr bolu. Sol kezde köz aldyma därıgerlerdıŋ qate diagnozynan jastai ketken ınım esıme tüsıp, köŋılım bır bosady. Bauyryma bergen uädenı oryndaityn uaqyt jetkendei boldy. Oilanbastan kardiolog boludy taŋdadym» deidı Ǧaliia Qūttybaiqyzy. Keiınnen barlyq emtihandardy sättı tapsyryp, üzdık atanǧan Ǧaliiany Türkiianyŋ bedeldı jeke klinikalary jūmysqa şaqyrady. Bärınen bas tartyp, joldamamen attandyrǧan Türkıstandaǧy qara şaŋyraqqa myqty maman bolyp qaitady.

ASTANAǦA ALǦAŞQY QADAM

Elorda törınde Ana men bala ūlttyq ǧylymi orta lyǧy aşylǧan kezde Ǧaliia Qūttybaiqyzy arnaiy şaqyrtum en osynda keledı. «Türkiiada bılım alǧan kezderı ondaǧy professorlar täjıribe men ǧylymdy qatar alyp jürudı üiretedı. Ondaǧy oqudyŋ erekşelıgı de sol. Kelgennen keiın özım diagnostikalyq zertteu jasaǧan nauqastardyŋ qorytyndysyn saraptap, zerdelei bastadym. Tua bıtken jäne jüre kele aqauy paida bolǧan nauqastardyŋ tarihyna üŋıldım. Ǧylymdy qatar alyp jürudı közdedım. Ökınışke qarai, ǧylymmen ainalysaiyn desem, baǧyt-baǧdar beretın eşkım joq. Bır künı qyzmet barysynda tanymal professor Telman Seisenbekovpen tanystym. Ol kısı bızdıŋ ortalyqqa kelıp, nauqastardy körıp, qorytyndylaryn tekserıp, aurulardyŋ tarihymen tanysady. Sodan keiın ǧana instrumentaldyq diag nostikalyq täsılderge köşedı. Ol kısı menıŋ qorytyndylarymdy oqyǧannan keiın menımen tanysqysy kelgen eken. Sebebı men jasaǧan qorytyndylardyŋ bärı UZİ-dıŋ qorytyndysymen säikes kelgen. Ol kısı keiınnen būl uaqytqa deiın tura men siiaqty däl diagnoz qoiǧan därıg erl erdıŋ kezdespegenın aityp, quantyp qoidy. Söitıp, ǧylymmen ainalysuyma özı türtkı boldy» deidı antyna adal därıger. Söitıp, köpten kütken kardiologtardyŋ konferensiiasynda Abai Baigenjin, Iýrii Pia, Telman Seisenbekovterden keiın törtınşı bolyp Ǧaliia Sermanizova «Jüktılık kezındegı jürek aqaulary» taqyrybyndaǧy zertteu jūmysyn oidaǧydai tanystyryp, qorǧap şyǧady.

«Jiyn bıtkennen keiın ūiymdastyru komitetınıŋ hatşysy menıŋ jas ekendıgımdı türımnen baiqap, eşqandai ataǧymnyŋ joqtyǧyna qarap, qandai sanatqa jatqyzatynyn bılmedı. Jalpy, bızdıŋ qoǧamda qaǧaz jüzındegı ataqtyŋ qūndylyǧyna qairan qalamyn. Qarapaiym adamdardyŋ özı därıgerlerdıŋ qabyldauyna kelgende ataq pen därejesıne qaraidy. Al onyŋ ataǧy aspandai bolǧanmen, täjıribe jaǧynan aqsauy mümkın. Osy közqaras qaida barsam da, aldymnan şyqty. Menıŋ oiymşa, därıger ataq arqyly emes, köp jyldyq täjıribesı arqyly şyndalady» deidı ol.

JÜREK NEGE AUYRADY?

Ǧaliia Sermanizovanyŋ aituynşa, jürek-qan tamyrlary aurularynyŋ jiılep ketuı ǧalamdyq mäselege ainaldy. Sondyqtan, är äiel qan qysymyn, qan qūramyndaǧy holesterin men qant deŋgeiın anyqtauǧa män bergenı jön. Öitkenı küigelektık, dūrys tamaqtanbau, araq pen temekıge üiırsektık, qozǧalystyŋ azdyǧy jürektıŋ özgerıske ūşyrauyna äkeledı. Būl aurudyŋ alǧaşqy belgılerı – jürek pen keude tūsynyŋ auyrsynuy men şanşuy, tamyr soǧysynyŋ jiı soǧuy. Alaida adamdardyŋ köbı oǧan uaqytşa jaǧdai dep qaraidy da, män bere bermeidı. «Küllı älemdı alaŋdatyp otyrǧan jürek-qan tamyrlary aurularynan köz jūmu körsetkışı bızdıŋ elımızde de bırınşı orynda tūr. Jalpy, Qazaqstanda 1978-1979 jyldary būl salada zertteu jūmystaryn jürgızgen jalǧyz adam bolǧan. Ol – Maqan Tölenov. Ol kısıden keiın būl mäselenı eşkım tereŋ zerttemegen. Elımızde 1970 jyldardan 2000 jyldarǧa deiın jüre paida bolǧan jürek aqaulary köp bolsa, qazır kerısınşe tua bıtken aurular köp. Sebebı ol jyldary profilaktika öte belsendı jürgızılgen» deidı därıger. Onyŋ aituynşa, qazır tehnologiianyŋ damyǧan zamanynda jüregınde tua bıtken aqauy bar kışkentai qyzdarǧa ota jasalady. Al otadan keiın jürek kädımgı qalpyna keledı. Būrynǧy kez bolsa, mūndai jaǧdaida eseigende jüktı boluyna tyiym salynatyn. Şükır, qazır bärı emdelıp, jaqsy bolyp ketedı. Degenmen, därıger keltırgen statistikaǧa süiensek, qazırgı kezde tua bıtken jürek aqauy barlar jüre kele paida bolatyndarǧa qaraǧanda üş ese artyq. Mūnyŋ sebebı jürek aqaulary tūqym qualaidy. Jüregıne ota jasalǧan äielder bosanǧan kezde būl auru balasyna berıledı. Onyŋ säbilerıne de sol diagnoz qoiylyp, kışkentai kezınde ota jasalady. Osylaişa prosess qaitalanady eken. Ǧaliia Qūttybaiqyzy būl tek bızdegı mäsele emes, älemde de osyndai jaǧdai ekenın barynşa tüsındırdı. Jalpy, qan qysymynyŋ joǧarylauynyŋ 27 paiyzy koronarlyq arteriialardyŋ işemiialyq aurularyna, 42 paiyzy insultqa äkeledı eken. Joǧary sanatty därıgerdıŋ aituynşa, soŋǧy bes-alty jyl ışınde arterialdy gipertoniia, iaǧni jüktılık kezındegı qan qysymynyŋ köterıluı asqynyp tūr. «Būryn būl auru türı qyryqtan asqan kısılerde kezdesse, qazır jiyrma jastaǧy äielderdıŋ özınde qan qysymy 200-ge deiın köterıledı. Menıŋ oiymşa, būl – gadjet tehnologiialardyŋ kerı äserı. Qazırgı uaqytta bızdıŋ jüik e jüiemız gipperaktivtı, demalyssyz jūmys ısteidı. Jüikemızdıŋ qūrylymy özgerıp, aurular keŋ taralyp keledı. Taǧy bır baiqaǧanym, öŋırlerden tekserıluge keletın nauqastardy tekseru kezınde qan qysymy baiqalǧanmen, jürek qūrylymynda özgerıs bolmaidy. Al Astana qalasynyŋ tūrǧyndarynda qan qysymy da joǧary, sonymen qatar jürek qūrylymynda da özgerıster kezdesedı. Öitkenı megapolisterde psihoemosionaldyq faktor joǧary. Sol ülken qauıp töndıredı. Qoryta aitsam, jürekqan tamyrlary auruyn emdeu ekı baǧytta jüzege asady. Bırınşısı – alǧaşqy kömek körsetu bolsa, ekınşısı – aurudyŋ aldyn alu. Ol boiynşa halyq arasynda jürek-qan tamyrlary auruyna sebep bolatyn faktorlardyŋ deŋgeiın tömendetu jäne auruǧa şaldyqqan nauqastardyŋ jaǧdaiyn tūraqty baqylauda ūstau. Iаǧni, aurudyŋ odan ärı dendep ketuıne jol bermeu maŋyzdy» deidı jiyrma jylǧa juyq ötılı bar joǧary sanatty därıger Ǧaliia Sermanizova.

Gülmira AIMAǦANBET