Şortanbaidyŋ şyn aty kım?

Biyl 200 jyldyǧyn atap ötkelı otyrǧan Şortanbai Qanaiūly şyǧarmaşylyǧy turaly akademik Ismet Keŋesbaev: «Abai orystyŋ Puşkinın körse, Şortanbai patşanyŋ puşkasyn kördı» degen sözı jyraudyŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ däl baǧasyn beredı. Jaqynda halqynyŋ bola­şaǧyna qaiǧyryp, zamannyŋ zaryn jetkızgen aqynnyŋ qoltaŋbasy qolymyzǧa tigenın aitqymyz keledı. Qasterlı tūmar-dūǧany saq­tap kelgen Astana qalasynyŋ tūrǧyny, bel­gılı qoǧam qairatkerı Qabylsaiat Äbışev re­daksiiamyzǧa kelıp, jädıgerdıŋ jaiyn äŋgı­melep bergen edı.

Şortanbai Qanaiūlynyŋ dünieden öterınde el-jūrtymen qaiyrlasqan jyrynda bızdıŋ el turaly «Taǧy da sälem aitaiyn, Qalyŋ jatqan Sarymǧa» dep qaiyrady. Eger naqtyraq aitqanda, būl jädıger Semei oblysy Qarqaraly uezı Älteke Sarym bolysynyŋ belgılı tūlǧasy Ötemıs Toqsarydan taraityn Täŋırqūl atasynyŋ aqsaqaly Qystaubai nemeresı Janybai balasy Jūmannyŋ esımımen bailanysty. Äulette aitylyp jürgen aŋyz boiynşa 1870 jyly küz aiynda dosy Şortanbai Qanaiūly kelıp qonady. Sol künı taŋ ata Jūmannyŋ äielı bosanyp, ūl tuady. Şaŋyraq iesı dünie esıgın aşyp, quanyşqa şattanǧan Jūman Şortanbaiǧa: «atyn qoiyŋyz» dep qolqa salady. Şortekeŋ İbrahim dep säbidıŋ atyn qoiǧan eken. Bıraq ösken soŋ İbrahim aty atalmai, «Ybyş», «Ybyrai» dep atalyp ketedı. Sol joly säbige osy dūǧany jazyp qaldyryp, onyŋ aqysyna kök qoşqar bergen eken degen de söz bar.
– Odan berı de talai jyl öttı. Dūǧa kımnıŋ qolynda, qalai saqtalyp kelgen?
– Şortekeŋ jazǧan dūǧa Jūmannyŋ üiınde İbrahimnıŋ besıgıne bailauly tūrǧan. Bala ösken soŋ tolǧaq qysqan jüktı äielderdıŋ tolǧaǧyn jeŋıldetu üşın jäne säbiler nauqastanǧanda osy dūǧamen ūşyqtaityn bolǧan. «Keide at şaptyryp alys jerden aǧaiyndar dūǧany alǧyzuşy edı» dep otyratyn menıŋ anam Şaiza. Menıŋ şeşem Şaiza – osy İbrahimnıŋ tuǧan qyzy, 2000 jyly dünieden öttı. Al dūǧa äkeden balaǧa ötıp, İbrahim (Ybyrai-Ybyş) şaŋyraǧynda, onyŋ ūly Mūsaqannyŋ qolynda 1993 jylǧa deiın saqtalyp keldı.
1993 jyldyŋ qaraşasynda Qaratalda Zeinolla Qūdaşbaev ekeumız Mūsekeŋe sälem berıp bara qaldyq. Naǧaşym kelını Aitkülge: «Älgı dūǧany äkelşı» dep aldyrdy da: «Endı sen saqta, qadırın bılesıŋ ǧoi, Ybyştyŋ ūrpaǧysyŋ, Şortekeŋnıŋ dūǧasy şaŋyraǧymyzdyŋ qasiettı zaty edı» dep tabystady. Menıŋ anamnyŋ tuǧan aǧasy Mūsekeŋ osydan keiın bır jyldan soŋ, 1994 jyly 93 jasynda dünieden öttı. Sodan berı būl dūǧa mende.
– Şortanbaidyŋ atyna qatysty jädıger retınde zert­teuşılerge körsetu oiyŋyzda bolmady ma?
– Marqūm Aqseleu Slanūly ekeumız 1994 jyly Joǧarǧy Keŋestıŋ deputaty bolyp jür­genımızde, Ädebiet jäne öner institutynyŋ qoljazba qoryna arnaiy aparyp, belgılı köne jazu tanuşy Maqsūt Şapiǧovqa oqyttyq. Ol kısı: «Eskı qadimmen jazylǧan klassikalyq dūǧa» dedı. «Qoljazba qoryna tapsyrmaisyŋ ba?» dep Aqaŋ qolqa saldy, könbedım. Mūhtar Äuezov muzei üiıne Tūrsyn Jūrtbaevqa 1996 jyly ädemı jasalǧan kserokopiia­syna tüsınık jazyp berdım. Osyǧan deiın qalyŋ būqaraǧa jetkızbege­nı­mızdıŋ bır se­bebı bar. Al­ǧaş ret Maqsūt Şa­piǧov dū­ǧany oqyp şy­ǧyp «mūnda Şortanbai degen söz joq» degen pıkırı de äser ettı me, dūǧany öz otbasymnyŋ qymbatty jä­dıgerı re­tınde saqtap, zeiınımız bas­qa närsege au­ǧandai boldy.
– Eger dūǧada Şortanbai aty jazylmasa, onda qalaişa aqynnyŋ atymen bailanys­tyryp jürsız­der?
– Bertın kele onyŋ bır jauaby mätınde şyǧar degen oi­men ötken jyly Aidarjan Qasenovke audaruǧa ber­dım. «Üşbu (tūmar) dūǧa Jūmanǧa mübärak bolsyn. Dūǧamyzdy Alla qabyl qyl­syn. Būl düniiada aman qylsyn, Ahirette iman üşın. Mūny jazǧuşy – Ǧali qoja. Oqy­ǧandardan iman dūǧa üşın. Şyn atym Molla Ǧali Mū­hammed» dep jazylǧan. Osy joldardan taǧy bır jaŋalyq tauyp otyrmyn. Demek, ılımdı qojalar dūǧa jazǧanda laqap atymen emes, şyn atyn jazady. Demek, «Şortanbai» – aqynnyŋ laqap aty.
– Şynymen de, qūpiiasyn ışıne bükken tūmar! Nelıkten Molla Ǧali Mūhammed aty ūmytylyp, Şortanbai ataldy eken?
– Būl sūraq menı de mazalady. Maǧan anyǧy, dūǧanyŋ Şortanbai aqynnyŋ jazǧany. Eldegı belgılı qojalardan sūrastyra jürıp, myna bır närsege qanyqtym. Olar eger adamnyŋ dın ısımen emes, düniiaui tırlıkpen aty şyǧyp jatsa, onda Mūhammed aty auyr bolady dep basqaşa ataidy eken. Būl, bälkım, paiǧambarymyzdyŋ esımın qūrmettegennen şyqqan bolar. Sodan Şortanbai aqynnyŋ mūrasyn jinaqtap jürgen jazuşy Kämel Jünıstegımen habarlastym. Ol kısı de aqynnyŋ şyn atynan habardar eken. «Äkem Şortanbaidyŋ şyn aty Ǧali deuşı edı. Bıraq qolymda dälel bolmaǧan soŋ tek özım ǧana bılıp jürıp edım» dep aqynnyŋ mereitoiy qarsaŋynda tabylǧan jaŋa derekke quanyp qaldy. Sodan taǧy bır jait esıme tüsıp, dosym Ǧalym Qojahmetūlyna telefon şaldym. Öitkenı toqsanynşy jyldary äkesınıŋ: «balama Şortanbaidyŋ atyn berıp edım» dep aitqan sözı esımde qalypty. Kezınde Şortanbai qaida, Ǧalym qaida dep män bermesem kerek. Ötkende taǧy da Ǧalymmen habarlasyp, anyqtap aldym. Ol da «Ǧali» aty aqynnyŋ qūrmetıne qoiylǧanyn, keiın tuu turaly kuälık alǧanda «m» ärpın qosyp jazyp jıberıp, Ǧalym atandyrǧanyn rastady. Mıne, osy derekter Şortanbaidyŋ şyn atyn anyqtap tūr.
Ne bolǧanda da, būl – Şortanbai mūrasyn zertteuşıler üşın tosyn jaŋalyq. Mümkın bügıngı jas tolqyn ǧalymdar arasynan ızdenuşıler tabylyp, taǧy da zar zaman jyrauynyŋ beimälım qūpiialary aşyla jatar.

Sūhbattasqan
Aigül UAISOVA

AQYNNYŊ OTBASYLYQ SUTETI

«Myna zaman qai zaman?
Azulyǧa bar zaman,
Azusyzǧa tar zaman» dep jyr­laǧan Şortanbai Qanaiūlynyŋ jyr-tol­ǧaulary men aitys­tarynan basqa, zertteuşı-ǧalymdardyŋ jyrau mū­rasyna arnalǧan syn-zertteulerı jinaqtalǧan «Qai zaman?» kıtaby 2011 jyly Astana qalasynda «Foliant» baspasynan jaryq kördı. Bızdı eleŋ etkızgen närse Şortanbai jyraudyŋ otbasymen bırge tüsken suretı edı. Sūrastyra kele surettıŋ ızı Ombydaǧy kazachii arhivynan şyqty.
Ol turaly belgılı ǧa­lym-zert­teuşı Marat Äbseme­tovten mynadai jauap kel­dı: «Şortanbaidyŋ suretı Ombydaǧy kazachii arhivten alyndy. Ony men «Astana – myŋjyldyq tarihy bar qala» atty kıtabyma engızgen edım. Şortanbai zamanynda Şūbyrtpaly Aǧybai bastaǧan rudyŋ qojasy, moldasy bol­ǧan. Şu boiynda Keregetas degen jerde medrese aşqan (Şūbyrtpaly-Jalaiyr bolysynda). Ūrpaqtary Balqaş, Şu jaǧynda bolǧan».
«Qai zaman?» jinaǧynyŋ tüsınıktemesınde osy tom­dyqty tırnektep qūras­tyr­ǧan jazuşy Kämel Jünıs­tegı eŋbegın erekşe atapty.

Surette: ortada sälde oraǧan aqsaqal – Şortanbai aqyn otbasy müşelerımen bırge. Surettı tüsırgen A.Antonov dep körsetılgen.