Talǧat TEMENOV, rejisser, Qazaqstannyŋ halyq ärtısı: Teatr adamnyŋ jüregın, sezımın tazalaidy

Bügıngı keiıpkerımız aitqandai, «şynaiy önerdı jany sūlu adamdar jasaidy. Bıraq qazırgı künı, baiyptasaŋyz, öner tuyndysyn jasau, şyǧarmaşylyq dünie tudyru az eken. Jahandanu däuırınde aqparat tasqynynyŋ astynda ömır sürıp otyrǧan soŋ, jaqsy dünienı eldıŋ igılıgıne jaratu üşın küreskerlık te qajet eken. Jalpy, mınez bolmasa, adam öz ideiasyn jüzege asyrudyŋ jolyn taba alar ma edı?
Q.Quanyşbaev atyndaǧy qazaq memlekettık akademiialyq muzykalyq-drama teatrynyŋ körkemdık jetekşısı, Qazaqstannyŋ halyq ärtısı, rejisser, kinossenarist Talǧat Temenovpen sūhbat üstınde osyndai oi kelgen…
Qaşan qarasaŋ bäigege tüskelı tūrǧan säigülıktei typyrlap, aduyn mınezın tanytyp tūratyn tūlǧamen bız az-kem äŋgımelesıp, tūşymdy oi-pıkırlerıne qanyq boldyq.

Alǧaşqy öleŋım 5-şı klasta jaryq körgen

– Osydan üş jyl būryn önertanuşy Öten Ahmet «Astana aqşamy» gazetıne sız turaly «Tanys ta beitanys Temenov» degen taqyryppen maqala jazǧan eken. Sonda sızdıŋ bala künıŋızde bırese jurnalist, bırese jazuşy, endı bırde filosof bolǧyŋyz kelgenın aitady… Kino tüsırmes būryn proza jazyp, önerge ädebiet arqyly kelgenıŋızden habardar edık. Bıraq Öten aǧamyzdyŋ maqalasyn oqyǧan soŋ tüigenım: sız aldyŋyzǧa bır biık maqsat qoiǧan siiaqtysyz, sol biıkke şyǧar üş joldy körgen siiaqtysyz… Endeşe ol biık qandai biık? Sızdıŋ ömırlık mūratyŋyz ne?
– Qiyn sūraq… Şyŋǧys Aitmatov: «eŋ ülken qiyndyq – ärbır künıŋdı adam bolyp ötkızu» deidı. Men üşın de ärbır künımdı adamgerşılıkpen ötkızsem, odan artyq mūrat joq. «Adam bop keldım ömırge, adam bop ketsem – tılegım» deitındei.
Negızgı mūrat – sol. Adam özınıŋ şuaǧyn, jaqsylyǧyn maŋaiyna şaşa bıluı kerek. Şyǧarmaşylyq adamy bolu maŋyzdy emes. Taksist bolsaŋ da, adal, adamdarǧa jaqsylyq oilap tūratyn taksist bol. Aspaz bolsaŋ barmaǧyŋnan bal tamǧan, är jūmysyn adal, yqylaspen ısteitın aspaz bol. Mūnyŋ bärı – adamdyqtyŋ belgısı. Adamnyŋ negızgı mūraty üş närseden tūrady. Bırınşıden, özıŋ adamşylyǧyŋdy saqtai bıluıŋ kerek. Ekınşıden, ūrpaq qaldyra bılu kerek. Üşınşıden, özıŋnıŋ qolyŋnan kelgen dünienı, jaqsylyqty, ızgılıktı nūryŋdy aldymen öz basyŋa, sosyn maŋaiyŋa, sodan keiın halqyŋa tigıze bıl. Al talant – Allanyŋ adamǧa bergen syiy. Allanyŋ bergen syiyn sen eldıŋ, halyqtyŋ igılıgıne jūmsai bılseŋ, ol tügesılmeidı. Är adam ömırge kelgen soŋ qolynan kelgenşe ony jaŋartyp, jaqsartyp ketuı kerek.
– Jaŋaǧy jurnalist, filosof, jazuşy käsıbınen sız qandai ūqsastyq kördıŋız? Nelıkten biık mūratyŋyzǧa osy üş jol ǧana aparady dep oiladyŋyz?
– Men önerge poeziia ar­qyly kelgenmın. Alǧaşqy öleŋım 5-şı klasta oqyp jürgenımde jaryq körgen edı. Bala künımnen ädebietke qūmar boldym. Odan keiın ylǧi oi qūşaǧynda jürgen soŋ filosof bolamyn dedım… Sodan keiın öner jolyna tüstım. Taǧdyrdyŋ adamdy ainaldyryp-ainaldyryp, şiyrlatyp alyp kelıp, öz jolyna salatyny bolady. Mysaly, Oralhan Bökeev akterlıktı oqyǧan. Aleksandr Panfilov ta akterlık fakultetke tüsken. Būlardyŋ bärı – ömır qaqpailap-qaqpailap kelıp, özınıŋ jolyna tüsırgen tūlǧalar. Mūny qazaqtar «joly bolǧan, perıştesı bar adamdar» dep aitady. Adam retınde, keiıpker, tūlǧa retınde taǧdyrym menı de osy­­lai önerge alyp keldı. Men osyǧan quanam. Bo­iymdaǧy jaqsylyqqa, sūlulyqqa, önerge, poe­ziia­ǧa qūmarlyq, ışte janyp tūrǧan bır şam bolmasa, men qaitkende de būl salaǧa kelmeitın edım.

«Teatr köbeise, türme azaiady»

– Sız student künıŋızde äke-şeşeŋızge kö­mektesu üşın aula sypyruşy bolǧan ekensız.
– Aula sypyruşy bolyp Mäskeuge oquǧa keterımde jūmys ıstedım. Almatydaǧy Taugül mektebınde aula tazalyǧyn küzettım.
– İä, tazalyqty saq­tau­ǧa jūmys ıste­dıŋız… Ädebiet, kino, teatr – būlar da adamnyŋ jan tazalyǧyn saqtauǧa baǧyttalǧan öner. Endı osy öner qoǧamdy ızgılendıruge, qoǧamdaǧy adam janyn tazalauǧa yqpal ete alyp otyr ma?
– Keşe ǧana dünieden ozǧan Şerhan Mūrtazanyŋ «Teatr köbeise, türme azaiady» degen sözı bar edı. Onyŋ ekınşı jaǧy, teatr adamdy estetikaǧa, sūlulyqqa, poeziiaǧa, önerge, jaqsylyqqa jeteleitın jer. Meşıtte tek uaǧyz aitylatyn bolsa, būl jerde sonyŋ üzındılerı sahnadan körsetıledı. Kezınde kino şyqqan kezde, eldıŋ köbı būdan keiın teatrǧa eşkım barmaidy dep oilady. Älemdı kino jaulap alady dedı. Odan keiın teledidar şyqty. Ol kezde kino da öledı dedı. Şyndyǧynda, ölmeidı eken. Öner atauly sala-salaǧa bölınıp, bırın-bırı tolyqtyryp tūrady eken. Olardyŋ barlyǧy bır-bırımen ündes. Bärı de adamnyŋ jan-düniesın baiytyp, jan-jüregıne äser etedı. Ruhani deŋge­iın ösıredı. Adamdar Ait merekesınde aittaityn kezde üiınen juynyp-şaiynyp, tazalanyp, jaqsy köilegın kiıp şyǧady. Ol ruhani-fiziologiialyq tazalyqtan ötedı. Al teatr adamnyŋ janyn, jüregın, oiy men sezımın tazalap otyrady. Sondyqtan, ol qoǧamda ülken röl atqarady. Sony tüsıngendıkten, Resei «2019 jyl – teatr jyly» dep jariialady. Öitkenı teatrdyŋ alatyn orny orasan. Belinskiidıŋ «tobyrdy halyq etetın – teatr» degen sözı bar. Köne grek zamanynan berı teatrdyŋ boluy onyŋ qaşan da adamdy tärbieleu mekenı bolǧanyn körsetedı. Qoǧam özgerıp otyrady, teatrdyŋ formalary da özgeruı mümkın, bıraq negızgı missiia­sy – adamnyŋ janyn, adamnyŋ sezımın, aqyl-oiyn tazalap, damy­tu mındetı saqtalyp qalady. Son­dyqtan qanşa qoǧamdyq formasiia özgerse de, özgermeitın ekı närse bar: onyŋ bırı – dın. Qanşa ǧasyr ötse de, haq dınder özgergen joq. Ras, onyŋ da aǧymdary paida boldy, bıraq dästürlı dınder adamdy qaşan da jaman joldan, aramdyqtan, qylmystan araşalap kele jatyr. Al özgermeitın ekınşı närse, ol – ruhaniiat. Mysaly, kez kelgen adam ömırge keledı, ösedı, mektepke barady, oqidy, jūmys ısteidı… Bıraq adamnyŋ aldynda bylai jürseŋ – sot, bylai jürseŋ – prokuratura, bylai jürseŋ – ŪQK, bylai jürseŋ – äsker, bylai jürseŋ – qarjy polisiia­sy, bylai jürseŋ – Işkı ıster ministrlıgı… Būlardyŋ barlyǧy – adamdy qorqytyp, ürkıtıp tūratyn maşina. Ony orysşa «maşina davleniia» deidı. Olar da – qoǧamda tärtıptı, qauıpsızdıktı saqtauǧa jūmys ısteitın oryndar. Bıraq būl qyzmettı atqaratyn kelesı sala – öner men ǧylym. Öner men ǧylym öz missiiasyn dūrys atqarmaǧan kezde oǧan dın kelıp qosylady. Oǧan dästürlı dınder ǧana emes, ärtürlı aǧymdaǧy dınder de aralasyp jatyr. Bızdıŋ kei jastarymyzdyŋ dästürlı dınınen, ata jolynan adasyp, basqa aǧymdarǧa ketuı – sol bılım men önerdıŋ jetıspegenınen. Ol adamdardyŋ öner men bılımnen, ǧylymnan alys tūrǧanynan. Sondyqtan, öner būrynnan bar, bolǧan jäne bolady da. Abai da «tuǧanda dünie esıgın aşady öleŋ, öleŋmen jer qoinyna kırer deneŋ» degenı sondyqtan.
– Jaŋa jastardyŋ özge dıni aǧymdarǧa ketıp qalyp jatqanyn aittyŋyz. Jalpy soŋǧy jyly bızdıŋ qoǧamda qylmys az bolǧan joq. Denis Tennıŋ ölımı, bala zorlaityndardyŋ köbeiuı, ūrlyq, tonau, kısı öltıru… Osynyŋ bärı öner men bılımnıŋ qoǧamǧa jetpei jatqanynan ba?
– Jetpei jatqanynan. Öitkenı qazırgı ūrpaq – kıtap oqymaityn ūrpaq. Barlyǧynyŋ otyratyny – instagramm men feisbuk. Barlyǧynyŋ aldanyş etkenı – kompiuter oiyndary. Kıtap oqu būl önerdıŋ önerı, qiynnyŋ qiyny bolyp kettı. Adamǧa ne­ǧūrlym tehnikalyq mümkındık köbeigen saiyn adam soǧūrlym jalqaulana bastady. Qanşama kıtaphanalar tūr. Bıraq jastar oǧan baryp, kıtap oqyǧysy kelmeidı. Ras, kerek aqparatty internetten-aq taba alady. Būl internettıŋ damyǧany bır jaǧynan jaqsy, bıraq ekınşı jaǧynan, mūnyŋ bärı adamdy jalqaulyqqa, sairanqūmarlyqqa, daŋǧazalyqqa, daraqylyqqa aparyp jatyr. Adamnyŋ qolyn bailap, közın bailap otyr. Adam tehnikalyq jaǧynan qanşa biıkke köterılse, ruhani jaǧynan soǧūrlym tömendep barady.

Körkem önerdı tüsınbeitın baladan qatygez adam şyǧady

– Jastar qazır ins­tagramnan haip, taǧy basqa bırdeŋeler köredı. Keşke deiın internettı qyzyqtap otyruǧa bar. Olardyŋ betın berı qaratyp, şynaiy ädebietke, önerge, teatr­ǧa tartudyŋ joly qaisy?
– 2000 jyldardan bastap «teatrǧa, balalar spektaklıne bilet mäjbürlep satpaŋdar, balalardy zorlap aparmaŋdar» degen ürdıs paida boldy. Bala jetı jasqa kelgende bız balaǧa ūnai ma, ūnamai ma, ūiqysy qana ma, qanbai ma, barǧysy kele me, kelmei me – oǧan qaramai, balalardyŋ bärın mektepke alyp baramyz. Nege? Balalar ärıp tanyp, bılım aluy kerek. Sol sekıldı nege balalardy mektepten bastap önerge tärbielemeimız? Kezınde patşa zamanynda nege balalardy balet, suret salu, tıl üiretu, logikalyq oilau qabıletın jetıldıru kurstarynda oqytty? Olarǧa nege bala kezınen osyndai sabaq berdı? Öit­kenı būlardy bala kezden oqytpasa, ülkeigende qiyn bolady. Qazaqta «kärı orystan mūsylman şyqpaidy» degen söz bar. Ösıp, denesı qatyp ketken balany baletke tärbieleu qandai qiyn bolsa, adamnyŋ jany men jüregı de ösıp, qataiyp ketkennen keiın körkem önerdı qabyldai almauy mümkın.
Sondyqtan bız ūrpaqqa bala künınen janyna nūr sıŋırıp üiretuımız kerek. Şet elderde, baiqasaŋyz, multfilm­derge bır ǧylym salasy sekıldı qaraidy. Ol aqymaq­tyǧynan emes. Balany kış­kentai künınen mult­filmmen tärbieleidı.
Multfilm­dı körıp otyryp, olar sūlulyqqa, körkemdıkke üiır bolady. Sonymen bırge eseiedı, jetıledı. Qazaqta būryn äjelerı nemerelerıne ertegı aityp beretın. Ertegı tyŋdap jatyp balalar ūiyqtap ketetın. Sosyn sol ertegını tüsınde köretın. Ol tüs balany armandau­ǧa üiretetın. Allanyŋ adamǧa bergen eŋ ülken syiynyŋ bırı – arman, armandau, iaǧni, jaqsylyqqa ūmtylu. Mūqaǧalidıŋ «armanda janym, armanda» dep jazǧany da sondyqtan. Bıraq balalar ne körıp össe, sony armandaidy.
Bız şekarany bekıtkenmen, aqparattyq keŋıstıkke şekara qoiǧan joqpyz. Qanşama aqparat syrttan kelıp jatyr. Basqany ait­pai-aq, körşı memleket Qytaidy alaiyqşy. Olar jylyna myŋdaǧan kino tüsıredı. Bıraq özde­rınıŋ territoriiasynda solardyŋ bar bolǧany on şaqtysyn ǧana körsetedı. Nege? Öitkenı bolaşaq ūrpaq Qytaidyŋ däs­tü­rımen, ädet-ǧūrpymen, qytai muzykasymen, qy­tai mentalitetımen tärbielenedı. Būl – ülken memleketter­dıŋ ülken saia­saty. Bız – jas memleketpız. Bıraq bız de önerdıŋ missiiasyn dūrys paidalana bıluımız kerek.
– Sız «teatrǧa balalardy zorlap äkelmeu kerek» degen dūrys emes dep otyrsyz. Būl sözdı «özı teatr basşysy bolǧan soŋ teatrǧa körermen jinau üşın ǧana aityp otyr», iaǧni öz müddesı üşın tuǧan oi dep oilauy mümkın.
– «Bidaidyŋ baratyn jerı – diırmen» demekşı, bız spektakldıŋ bärın körermen üşın qoiamyz. Ol ötırık emes qoi. Al körermennıŋ ülken-kışısı bolmaidy. Bügıngı jas balalar – erteŋgı ülken körer­men. Olarǧa bala künınen teatr arqyly janyn tärbielep üiretu kerek. Ol özderıne de, qoǧamǧa da jaqsy. Būryn balalardy moldalar oqytqan, odan keiın gimnaziialarda oqytty. Bügın mektep bar. Sol sekıldı balalardy jas kezınen önerge tärbielemese, bolmaidy. Horeografiia universitetınde nege olardy 9-10 jasynda bige üiretedı? Öitkenı odan keiın süiegı qataiyp ketedı. Teatr da solai. Balalar bala kezınen ruhaniiatqa, ädebietke, önerge jaqyn bolmasa, keiın odan qatygez adam şyǧuy mümkın. Balany da, ülkendı de gazet-jurnalǧa jazyl, kıtap oqy dep ügıtteu, küşteu, menıŋşe, dūrys qadam.

Ekı töldı qatar emgem

– Teatrǧa ketkelı kinodan qol üzıp qalǧan joqsyz ba?
– Nege?! Jazda menıŋ ssenariiımmen jazylǧan «Bızdıŋ qalanyŋ kışkentai hanzadasy» filmı Qytaidyŋ Sindao qalasyndaǧy kinofestivalde körse­tıldı. Sol filmde basty keiıpkerdı somdaǧan Aralbai Töleubek «üzdık akter» atandy. Qazır de ssenarii jazyp otyrmyn.
– Qazır qandai ssenarii jazyp otyrsyz?
– Mūhtar Äuezovtıŋ «Qaragöz» dramasy negızınde «Aiqaragöz» degen körkem filmınıŋ ssenariiın jazyp otyrmyn. Sosyn Sofy Smataev ekeu­mız bırge jazǧan «Kögıldır taksi» degen pesany segız seriialy kinossenariige ainaldyrudamyn.
– «Qazaqstan» ūlttyq arnasynyŋ tapsyrysymen ba?
– İä.
– Osy arnada «Sudaǧy ız» degen kinoserialy­ŋyz körsetılıp edı. Körermen jaqsy qabyldaǧan. Bıraq ol 12 bölımnen keiın toqtap qaldy. Nege?
– Onyŋ toqtap qaluyna sol kezde ideologiia salasyn basqarǧan tūlǧalar kınälı. «Temenovtıŋ kinosyna aqşa böludıŋ qajetı joq» dep, kinony tüsırılıp jatqan jerınen toqtatyp tastapty. Äitpese, ol telehikaia emes, köp seriialy körkem film bolatyn. Ssenariiı tolyq daiyn, qabyldanyp qoiǧan. Är seriiasy şetınen tüsırılıp, daiyndary efirge jıberılıp otyrǧan edı. Mūndai körkem filmder seriiasyn bızde menen basqa eşkım jasaǧan emes. Onyŋ «ukladkasyn» bölek jasap, dybysyn qaitadan jazyp şyqqam. Ol erekşe film bolatyn. Eger «Qazaqstan» arnasynyŋ qazırgı basşylary sol serialdyŋ jalǧasyn tüsıreiık dep ūsynys aitsa, men qarsy bolmas edım.
– Satybaldy Narymbetov aǧamyz «menımen bırge oqyǧan keibır kurstastarym 33-34 film tüsırıp ülgerdı. Al men bar bolǧany jetı-aq film tüsırıppın. Būl menıŋ jalqaulyǧymnan emes» dep, kino önerıne bar qabıletın arnauyna mümkındık berılmei otyr­ǧanyn aityp edı… Sızde qalai? İdeialary­ŋyzdy jüzege asyruǧa jaǧdai jasalyp jür me?
– Satybaldy Narymbetovten, bolmasa, Ermek Tūrsynovtan aiyr­maşylyǧym – men ekı töldı qatar emgen adammyn. Şyǧarmaşylyq adamyna qai salanyŋ ökılı bolsaŋ da, eŋ negızgısı – özıŋnıŋ oiyŋdy, özıŋnıŋ negızgı ideiaŋdy, aitaryŋdy qandai jolmen bolsa da halyqqa jetkızu. Osy tūrǧydan kelgende, teatr da maǧan mümkındık berıp otyr. Men sekıldı ekı salany bölıp-jarmai, qatar ūstaǧandar köp. Mysaly, italiialyq rejisser Franko Djeffireli kino da, operalyq spektakl de qoia beredı. Reseilık Mark Zaharov teatrda da rejisser, kino da tüsırıp jür. Menıŋ ūstazym Solovev ta – ärı kino, ärı teatr rejisserı. Andron Konchalovskii de solai. Būl endı qatyp qalǧan närse emes. Qandai formatqa süienetını ärkımnıŋ öz oiyna, öz talantyna bailanysty.

Äjualap jatqandary – qazaqtyŋ kempır-şaldary

– «Prezident osydan bırneşe jyl būryn tarihi filmder tüsırılsın» dep tapsyrma bergen edı. Sız «Tomiris», «Zarina» taǧy basqa ssenariilerıŋız baryn aitqansyz. Olardy kino türınde qaşan köruımız mümkın?
– Ony qarjy böletın adamdar bıledı. Al men daiynmyn.
– Bır sūhbatyŋyzda «teatrǧa zamanaui dramaturgiia jetpeidı» degen ekensız.
– Keŋestık kezeŋde teatr aşu saiasat boldy. Şeteldık pesalardy qoiǧyzdy, tapsyryspen öz qalamgerlerımızge de pesalar jazdyrdy. Olarǧa tölenetın qalamaqy mölşerı joǧary edı. Bır jaqsy pesa jazǧan dramaturg onyŋ qalamaqysyna bır maşina ala alatyn. Al qazır jaǧdai özgergen. Qa­lamaqy tym az. Al bız būrynǧy dramaturgiialyq şyǧarmalardyŋ köbın qoia almaimyz.
– Nege?
– Dramaturgiia bügıngı künmen ündes boluy kerek. Al bız tapsyryspen jazdyraiyq desek, qalamgerge dūrys qalamaqy qoiu kerek. Bızdıŋ Mädeniet ministrlıgınde qazır öte jaqsy dünieler bar. Konkursqa bıraz dünieler kelgen. Dei tūrǧanmen, teatrǧa degen közqaras qazır özgerıp bara jatqan siiaqty. Bügın qarasaŋyz, är jerde bır-bır äzıl-syqaq teatry bar. Astanada da Qabatovtyŋ teatry aşyldy. Öitkenı ol – körermenge şyǧatyn qysqa jol. Bıraq olardykı bır kündık dünieler. Jaqynda äkımşılıkte bolǧan jinalysta da aittym, bügınde yrjaqai-tyrjaqai teatrlar köbeigen. Ekrannyŋ bärınde äjualap jatqandary – qazaqtyŋ kempır-şaldary. Olar bızdıŋ ata-analarymyz ǧoi. Olar ömırın qiynşylyqta, joqşylyqta ötkızgen, bız solardy külkıge ainaldyryp otyrmyz. Bız nege olardy därıptemeimız? Nege alaqanǧa salyp aialamaimyz? Domalaq analar, Şyŋǧys Aitmatovtyŋ «Tolǧanailary» emes pe osy älemdı ūstap tūrǧan? Bız ata-äjelerımızdı külkıge ainaldyryp otyryp ūrpaqty nege tärbielep jürmız? Iýmordyŋ, satiranyŋ, äzıl-syqaqtyŋ da bır şegı boluy kerek qoi. Bız ülkenderımızdı külkıge ainaldyryp, teatrda kelemejdep otyrsaq, bızdıŋ balalarymyz erteŋ qariialarymyzdyŋ üstınen attap kete beretın bolyp öspei me? Būl da tärbienıŋ bır türı. Ekranǧa qarasaŋ, kıleŋ annan qaşqan, mynnan qaşqandar. Kino dep ūsynyp jürgenderınıŋ köbı – sabynnyŋ köbıgı sekıldı maǧynasyz äŋgımege, maǧynasyz külkıge toly dünieler… Būǧan toqtau qoiu kerek. Ruhaniiattan, önerden, tazalyqtan jūrdai ūrpaq tärbieleiık demesek, bız teatr, öner degen närsege dūrys, jaŋaşa közqaraspen qarauymyz kerek.

Äŋgımelesken
Näzira BAIYRBEK