Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ 2023 jylǧa arnalǧan düniejüzılık sudy damytu esebınde älem elderı halqynyŋ 26 paiyzynda taza auyz su közı joq, al 46 paiyzy antisanitarlyq jaǧdaida ömır süredı dep körsetılgen. Iаǧni 3,5 milliardqa juyq adam jylyna kemınde bır ai su stresınde ömır süredı. Soŋǧy 40 jylda jahandyq sudy tūtynu jylyna şamamen 1 paiyzǧa ösıp keledı.
Ǧalymdar dünie jüzındegı sudyŋ 70 paiyzy egın şaruaşylyǧyna ketetındıkten, salada sudy ünemdeu tehnologiiasyn engızudı keşıktırmeudı, önerkäsıpten şyǧatyn sudy qaita öŋdep, qoldanudy köterıp, dabyl qaǧuda. Qazır sudyŋ mausymdyq tapşylyǧy Ortalyq Afrika, Şyǧys Aziia jäne Oŋtüstık Amerikanyŋ keibır aimaǧynda sezıle bastasa, Taiau Şyǧys pen Ortalyq Aziiada su tapşylyǧynyŋ qaupı arta tüstı.
Halyqaralyq ūiym su tūtynu boiynşa älemde köşbasşy elge Türıkmenstandy jatqyzady. Būl el jylyna jan basyna şaqqanda 5319 tekşe metr sudy tūtynady. Qazaqstandyqtar jan basyna şaqqanda bır jylda – 2345 tekşe metr, Özbekstan – 2295 tekşe metr, Qyrǧyzstan – 1989 tekşe metr, Täjıkstan 1895 tekşe metr sudy öz maqsatyna qoldanady. Demek, salystyrmaly türde bızdıŋ elde sudy tūtynu deŋgeiı joǧary. Būl – oilantatyn kürdelı mäsele. Öitkenı bızdıŋ elge keletın su közderı transşekaralyq özenderge bailauly. Su bızdıŋ kemeldı keleşegımızdıŋ kepılı desek, qazırden bastap jüielı jūmys atqaruymyz kerek. Prezident Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev «Ädılettı Qazaqstannyŋ ekonomikalyq baǧdary» atty Joldauynda su tapşylyǧynyŋ aldyn aluda su şaruaşylyǧy jüiesın tiımdı jürgızudı, transşekaralyq sulardy ūtymdy paidalanudy Ükımetke şeşudı tapsyrdy. Soǧan sai, Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı qūrylǧaly jarty jyl öttı. Ministrlıktıŋ naqty baǧyt-baǧdary, jüielı jospary qandai? Būl sūraqqa naqty jauapty qaşan, qalai alamyz? Amanat partiiasynyŋ «Halyqpen bırge!» sailaualdy baǧdarlamasy 10 basymdyqty qamtysa, sonyŋ eŋ negızgısınıŋ bırı – su mäselesın şeşu.
Jauapty vedomstvo sudy strategiialyq basymdyq etıp, naqty qandai nätijege qol jetkıze alady? Bızge maŋyzdysy – osy. Sondyqtan myna ūsynystardy qarastyrudy sūraimyz:
- Sudy ünemdeitın ozyq tehnologiialardy engızıp, infraqūrylymyn jetıldıru qajet. Tehnologiialyq prosess auyl şaruaşylyǧynan ırı öndırıs salasyna meilınşe qamtyluy maŋyzdy. Äsırese öndırıs oryndarynda sudy qaita öŋdep qoldanuda engızu tiıs.
- Memleketaralyq komissiialarda el müddesıne sai transşekaralyq özenderden alatyn sudyŋ naqty kölemın belgılep, el aumaǧynda tezdetıp su qoimalaryn saludy şeşu kerek.
- Barlyq salaǧa qajettı sudy sifrlandyryp, «köleŋkelı su naryǧyn» şekteu kerek. Onsyz sudy ünemdeu mümkın emes.
- Şaruaşylyq su men auyz sudyŋ normativın anyqtap, kölık juu ortalyqtaryna auyz sudy qoldanudy şekteu kerek. Mäselen, Şymkent qalasy boiynşa su tūtynu täulıgıne orta eseppen 198,9 myŋ tekşe metrdı qūraidy. Oŋtüstıktegı megapoliste 195 kölık juu orny bar. Būl resmi tırkelgen kölık juu orny ǧana. Endı qarapaiym arifmetika boiynşa eseptep köreiık, bır avtokölıktı tolyq juuǧa 50-60 litr su ketedı. Sonda bır täulıkte 195 kölık juu ornynda 10 kölıkten juǧanda 975 myŋ litr su, iaǧni 975 myŋ şarşy metr su şyǧyndalady. Būǧan el aumaǧyndaǧy qalalar men kentterdegı myŋdaǧan kölık juu oryndaryn qosyŋyz.
Memleket basşysy Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev aitqandai, 2050 jylǧa qarai Orta Aziiadaǧy quaŋşylyq jylyna JIÖ-nıŋ 1,3 paiyz mölşerınde ziian keltıruı mümkın. Özektı mäselege qazır moiyn būryp, ıske kırıspesek, erteŋ keş bolady.
Danabek İsabekov,
Mäjılıs deputaty
