Жақында асқаралы алпыс жасқа толған Нұрлан Өнербаевты жұрт актер, әнші ретінде жақсы біледі. Жанға жағымды қоңыр дауысымен талай жүректі жаулаған өнер иесінің қазақ руханиятында алар өзіндік үлкен орны бар. Биыл ғасырлық мерейтойын атап өткен Қазақ радиосында айқын қолтаңбасы қалды. Кезінде ІV шақырылымдағы Парламент Мәжілісінің депутаты ретінде мәдениет саласына қатысты өзекті мәселелерді көтерді. Нұрлан Әлтайұлы – өрелі өнерпаз ғана емес, өнердің шын жанашыры. Жуырда оны мерейтойымен құттықтап, әңгімелесіп қайттық. Сол әңгімені оқырмандарымызға ұсынамыз.
«ШАЛҚАР» РАДИОСЫ ӘУЕ ТОЛҚЫНЫНА ҚАЛАЙ ОРАЛДЫ?
– Нұрлан аға, өнер жолыңыз театрдан басталды. Қара шаңырақ – Мұхтар Әуезов атындағы театр жанындағы актерлер студиясын бітірдіңіз. Сонда кімдерден сабақ алдыңыз, сіздің ұстаздарыңыз кімдер?
– Менің негізгі ұстазым – Қазақстанның халық әртісі Сәбит Оразбаев. Қазір бұл кісі – театрдың абыз ақсақалы, Әуезов театрының ең үлкені де Сәбит ағамыз. Екінші ұстазым – Оразхан Кенебаев. Ол да сол театрдың актері. Осы адамдардан оқып, дәріс алдым. Оқу бітіргеннен кейін сол театрда қызметке қалдым.
– Сол кезде Әнуар Молдабеков пен Әнуар Боранбаев сияқты сахна саңлақтарымен араласып, театрда бірге ойнаған шығарсыз…
– Иә, біз оқуға түскен жылы Әнуар Молдабеков Шекспирдің «Үшінші Ричард» деген пьесасы бойынша қойылған спектакльде басты рөлді сомдады. Бұрын ағамызды кинодан Шегенің образында көріп жүрсек, сахнадағы кейіпкерді сомдауына бірінші рет куә болып, таң-тамаша болдық.
Әнуар Боранбаевпен де бірге жұмыс жасадық. Ол кісі өте талантты, нағыз драманының актері болатын. Бірақ соған қарамастан киноға өте көп түсті. Боранбаевты ел-жұрт кино арқылы да жақсы біледі. Оның кино кейіпкерлері өте керемет шығатын.
Жалпы Әуезов театрында осындай дарынды актерлер көп болды. Мен 1978 жылы театрдың табалдырығын аттадым. 1991 жылы радиоға диктор болып ауысып кеткенге дейін осы театрдың отымен кіріп, күлімен шықтым. Тек актер ғана болған жоқпын, бас режиссер Әзірбайжан Мәмбетовтің көмекшісі, труппа жетекшісі болдым. Жауапты жұмыстарды жасай жүріп, біраз спектакльде рөл ойнадым. Театрда жүріп ән айта бастадым. Музыкалық қойылымдарда кейіпкерлерді сомдадым. Кейін әншілік мені тарта бастады. Ән айтып, әнші ретінде елге танылдым. Кейін әншілік жағына біржола ауысуға тура келді.
– Жақында алпыс жасқа толуыңызға байланысты сіз туралы Facebook-те біраз пост жазылды. Сонда радиоға келгеніңізде жабылып қалған «Шалқар» радиосын қайта ашқаныңыз жайында оқып қалдым. Бұл қалай жүзеге асты? Соны өзіңіз айтып беріңізші.
– Бұл жерде жалғыз менің ғана емес, көп азаматтың еңбегі бар. Бұған телерадиокорпорация басшылығына келген азаматтар үлкен үлес қосты. Ғалым Доскен, Тұрсынжан Шапай, Сламбек Тәуекел, Есетжан Қосыбаев сынды тұлғалардың тікелей еңбегінің жемісі. Мені корпорация төрағасының орынбасары және радионың бас директоры етіп тағайындады. Сонда алдымыздан шыққан үлкен бір күрделі мәселе – «Шалқар» радиосы.
Радионың байырғы тыңдармандары әуе толқынына қайтадан шығару туралы бізге хат жаза бастады. Себепсіз, қаражаттың тапшылығынан жабылып қалған радио ғой. Біз қаражатты сырттан немесе Үкіметтен сұрамай, ішкі қаражатымызды үнемдеп, FM толқынында «Шалқар» радиосын 13 облысқа таратуға мүмкіндік жасадық. Корпорация төрағасының орынбасары ретінде де менің міндетім өңірлердегі филиалдарға бас-көз болу болатын. Облыстарды аралап жүріп, радионың жандануын өзім қадағаладым. Басшылықтың тікелей табандылығының арқасында ана тілімізде сөйлетін «Шалқар» радиосы 100 пайыз әуе толқынына қайта оралды.
ҚАЗІР ДИКТОРЛАР ЖОҚ, БӘРІ – ЖҮРГІЗУШІ
– Радиода көркемдік кеңеспен де көп жұмыс істеген екенсіздер. Қазір бұл кеңесті жандандыру туралы жиі айтылады. Осы күндері эфирден берілетін эстрадалық әндерге көңіліңіз тола ма?
– Радиоға қызметке келгенде бұл да алдымыздан шыққан үлкен мәселе болатын. 1991-1996 жылдары диктор болып жұмыс жасадым. Радиода екі үлкен оркестр болды: эстрадалық-симфониялық оркестр мен камералық оркестр. Радионың штатында Илья Жақанов, Әсет Бейсеуов, Кеңес Дүйсекеев, Ескендір Хасанғалиев секілді көрнекті композиторлар, Нұрғали Нүсіпжанов сынды үлкен әншілер болды. Осылардың бәрі радионың қызметкерлері болатын. Егер еліміздің бір қиыр шетінде жақсы ән шықты десе, сол ән алдымен радионың қоржынына келіп түсетін. Көркемдік кеңес оны тыңдап, талқыға салатын. Содан өткен ән оркестрге түсіріліп, жазылатын. Мұны радионың штатындағы әншілер орындайтын. Сөйтіп қаншама сүзгіден өтіп барып, радиотолқын, телевидение арқылы елге тарайтын.
Қазір енді ондай емес қой. Кез келген адам әнін алып келіп, эфирден өткізе береді. Біз радиоға келгенде көркемдік кеңеске Нұрғали Нүсіпжановты төраға етіп сайладық. Сол кезде Роза Бағланованың көзі тірі еді. Мен «Егер Роза апамыз жаңа ән жаздырыпты десе, ол көркемдік кеңесте тыңдалып, содан кейін ғана эфирге шықсын» деген талап қойдым. Мұндағы мақсат – әндердің тазалығын, сөздерінің мағынасын сақтау. Себебі өңірлерде ғана орындалатын және республикаға таралуы тиіс әндер де болады. Елдің алдына шығып жатқан әншілердің тіл тазалығына да өте мұқият қарау талабы қойылды. Өйткені кейбір жас әншілердің «ң», «ғ», «қ» әріптеріне тілі келмейтін. «Ә» әрпін айта алмайтын әншілер де болды.
– Әншілердің тіл тазалығы жайлы айтып жатырсыз. Қазір дикторлардың, теле және радио журналистерінің тілі көп сыналады. Жаңалықты жеткізу мәнерлері дұрыс емес. Өзіңіз диктор болдыңыз. Кейіннен әншілердің арасында хабар жүргізетіндер қаптап кетті. Осыған көзқарасыңыз қандай?
– Менің көзқарасым қандай болуы мүмкін? Мен алты жыл Қазақ радиосында диктор болып жұмыс жасаған адаммын. Оның алдында театрда жүргенімде он жылымды «Қазақфильм» киностудиясындағы дубляжға арнадым. Сол кезде дубляж үлкен цех еді. Қаншама редакторлар, қаншама укладчиктер жұмыс істейтін. Экранның алдында режиссер мен актердің дыбыстау жұмыстарынан бұрын көп дайындық жүргізілетін. Мен осындай үлкен тәжірибеден өтіп, радиоға диктор болып келдім. Дикторлық – өз алдына үлкен мектеп. Біздің кезімізде журналист немесе редактор бір сөйлем жазса да, оны диктор оқитын. Журналистті де, редакторды да эфирге жібермейтін. Өйткені мәтінді мәнерлеп оқып беретін арнайы дикторлар болды. Қазір енді заман басқа, дикторлар жоқ, бәрі – жүргізуші. Журналист те, әнші де, әртіс те эфирге шыға береді. Ал одан бұрын сапалы жұмыс жүргізілді ме, бағдарламаны жүргізетін адамның тілі, дикциясы дұрыс па, сөйлемді жеткізерде дауысының ырғағы, тембрі қалай – оған қарап жатқан ешкім жоқ. Ысылдап та, қырылдап та жүргізе береді.
ОТАНДЫҚ ӨНЕР МЕН ӨЗІМІЗДІҢ ӨНЕРПАЗДАРДЫ ҚОЛДАУ ЖЕТІСПЕЙДІ
– Бізде «Мәдениет туралы» заң бар. Осы заңға көңіліңіз тола ма?
– Парламентте үш жыл жұмыс істедім ғой. Онда заман талабына сай заңдарға өзгеріс енгізіліп тұрады. Біздің тұсымызда «Мәдениет туралы» заңға өзгерістер енгізілді. Өзім бірнеше ұсыныс енгіздім. Бір-екі ұсынысым өтті, көп ұсынысым өтпей қалды. Кейінгі шақырылым депутаттары да осы заңға қайырылып, түзету енгізгенін естідім. Бірақ әлі күнге дейін өзім ұсынған баптар бойынша заң тиісті жұмысын атқарып жатқан жоқ. Мысалға, отандық өнерпаздар мен отандық өнерді қолдау. Бұл өзі бірнеше тармаққа бөлінеді. Қандай қолдау, қалай қолдау көрсету керек, қандай жеңілдіктер көрсетілуі керек? Осының бәрі ескерілген жөн. Мысалы, коммерциялық мақсатта шетелден келетін әртістер мен отандық өнерді насихаттап жүргендер арасында концерт ұйымдастырудағы айырмашылықтар қандай болуы керек? Қазір барлық концерт қойылатын ғимараттар, үлкен сарайлар бәрі жалдау құнын алады. Міне, шетелден келетін әншілер де, отандық өнерпаздар да бір бағаны төлейді. Осы жерде айырмашылық болуы керек. Шетелдік әншілердің билетінің бағасы қандай, біздің өнерпаздардың өнер кештерінің бағасы қандай – ғимаратты жалдау құны осыған сәйкес қойылуы керек. Осыған байланысты ұсыныстарымды айтқанмын, бірақ олар өтпей қалды. Бұл тарапта әлі күнге дейін отандық өнерге, өзіміздің өнерпаздарымызға мемлекет тарапынан қолдау көріп отырған жоқпын. Мұны заңмен реттеу қажет.
– Жақында билет бағасына қатысты әлеуметтік желіде біраз пікірталас туындады. Түркістан музыкалық-драма театры «Бөрте» спектаклін елордаға әкеліп көрсетті. Сонда билет бағасы 25 мың теңгеден қойылды. Бірақ бұл VIP-орынның бағасы болып шықты. Бұл баға, бәлкім, сіз айтып отырған ғимаратты жалдау құнынан туған шығар?
– Өнер адамы болғаннан кейін кештерді ұйымдастыруға да көп атсалыстым. Біраз кешті басқардым, жүргіздім. Қазақтың отбасылық мерекелері де болады, кезінде оларды да ұйымдастырдым. Сол кештерге отандық әншілерді қатыстырған кезде ұйымдастырушылардан сырттан біреулерді шақырып жатырсыздар ма деп сұрайтынмын. Егер, мысалға, Галкин немесе Киркоров секілді шетелден келетін әнші-әртістер шақырылған болса, қазақстандық өнерпаздарының бағасын солармен бірдей болмаса да, жетеқабыл қоюға тырысатынмын.
Осыдан мынандай мәселе туындайды: егер біздің көрермен өнерге шын жанашыр болса, шетелден келетіндерге ақшасын аямайды. Ал өзіміздің өнерге келгенде қалтасы неге тарылып қалуы керек? Егер өзіміздің өнерімізді жұрттың көңілінен шығатындай деңгейде ұсына алсақ, оның бағасы да соған сәйкес болуы керек. Билетті 25 мың теңгеден емес, тіпті 50 мыңнан сатсын, өнерді бағалайтын адам оны алады. Өнеріміздің бағасын осылай көтеруіміз керек. Оны төмендетуге болмайды. Біз тегін концерт те қойып көргенбіз. Тегін концертке жұрт «ортаңқол дүние шығар, ертең теледидардан көре саламыз ғой» деп ойлап, келмейді.
– Былтыр фонограмманы қолдану мәселесі Парламентте қаралды. Өнерсүйер қауым да әннің жанды дауыста орындалғанын қалайды. Осыған сіздің көзқарасыңыз қандай? Өзіңіз концерттерде жанды дауыста айтасыз ба?
– Әрине, жанды дауыста. Осы мәселені көтеріп, талқыға салып жүргендер бір нәрсені ескермейді. Сахнада өтетін үлкен кештер, үлкен концерттер болады. Осы жерде шын өнерпаз өзінің өнерін елге шынайы, адал тұрғыдан ұсынуы керек. Бұл талқыға салатын мәселе емес. Ал корпоративтік мерекелерде жұрт дастарқанның басында отырғанда неге жанымды салуым керек? Ондай жерлерде әншілер фонограмманы пайдаланатыны рас. Қалай болғанда да бұл өзінің дауысы ғой.
– «Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі, еңбек сіңірген қайраткер секілді бір басыңызда атақ жетеді. Бірақ бізде Халық әртісі деген атақты алып тастады. Өзбекстан, Башқұртстан, Татарстан, басқа да көршілес мемлекеттерде осы атақ сақталды. Елімізде неге Халық әртісі атағын қайтадан жаңғыртпасқа? Өйткені қазір журналист те, басқа да мамандық иелері еңбек сіңірген қайраткер болып жүр. Әртістің аты – әртіс қой…
– Бұл мәселені Парламентте отырғанда көтергенбіз. Кім, қалай, неге бұл атақты жойып жібергені түсініксіз. Кезінде қазақ театрының іргесін қалаған ақсақалдарымыздың бірі Елубай Өмірзақовқа Халық әртісі атағын берді. Ал құрдасы, жан досы Сейфолла Телғараевқа еңбек сіңірген әртіс атағы берілді. Сонда Елубай ақсақал «Неге маған Халық әртісін бердіңіздер? Еңбек сіңірген әртіс атағын неге бермедіңіздер? Сонда менің еңбегім сіңбеп пе? Халық әртісі деген не атақ?» деп жата қалып ашуланған. Қазір Халық әртісі немесе еңбек сіңірген әртіс атағы адамға қаржылай, материалдық жағынан ешқандай үстеме бермейді. Оның жеңілдіктері жоқ. Бұл соншама жыл тер төгіп, еңбек еткен әртістің бір бағасы, деңгейінің өлшемі ғана. Кім соншама соған іштарлық жасағанын білмеймін. Халық әртісі атағын қайтарсақ дұрыс болар еді деп ойлаймын.
ҚҰРМЕТ СӨЗІНІҢ ҚАДІРІ КЕТТІ
– Қазір неше түрлі атақ қаптап кетті ғой. Кейбіреулер «Қазақстанның құрметті азаматы» деген атақты алып жатыр. Қызық, не күлеріңді, не жыларыңды білмейсің. Өзім бұл сатып алынатын атақ шығар деп ойлаймын…
– Бұл – маған да түсініксіз атақ. Бірден «Басқалардың құрметі жоқ па екен?» деген сұрақ туындайды. Жалпы кейінгі кезде құрмет сөзін оңды-солды пайдалана беретін болдық. Соның қадірін кетіріп алғандаймыз. Кімнің шын мәнінде құрметті, кімнің құрметке лайық, лайық емесін ажырата алмайтын жағдайға жеттік. Тоқсаныншы жылдардың басында қардан кейінгі бәйшешек сияқты академиялар қаптады. Мына академияның академигі, ана академияның академигі толып кетті. «Қазақстанның құрметті азаматы» атағы да бір науқандық шаруа шығар.
– Парламентте үш жыл депутат болып отырдыңыз. Ол жерге қандай мақсатпен бардыңыз? Ұсыныстарыңыз қанша пайыз орындалды деп ойлайсыз?
– Барғандағы мақсатымның, ұсыныстарымның орындалуын 50 пайызға да жеткізе алмаймын. Мен онда өнердің ортасынан бардым. Оның алдында Алматы қаласының Мәдениет басқармасын басқардым. Азғантай уақыт Ахмет Жұбанов атындағы музыка мектебіне басшылық еттім. Өнердің ортасынан Парламентке барғандықтан осы саладағы олқылықтарды көтеремін деген мақсат қойдым. Бірақ олай болмай шықты. Көп ұсынысым орта жолдан қайырылды. Еленбей де қалған мәселелер болды. Мәдениетке, тілге, руханиятқа қатысты көп мәселені көтердік.
– Ахмет Жұбанов атындағы музыка мектебін басқардым дедіңіз ғой. Осы мектептің жұмысында да қиыншылықтар болған екен. Соны шешіп беріпсіз. Бұл не мәселе еді?
– Осы мектепке келгенімде бұл мекеме ұжымның ішіндегі кикілжіңдерге, басшылықтың ауыса беруіне байланысты республикалық статустан айырылып қалған еді. Мен сол мектептен бірден Парламентке келдім. Келген бойда бірінші көтерген мәселем – сол мектептің статусын қайтару. Уәжімді дәлелдедім. Араға бір жыл уақыт салып, мектептің республикалық статусы қайтарылды.
«АСАН ҚАЙҒЫ» РОК ОПЕРАСЫ НЕГЕ ТОҚТАП ҚАЛДЫ?
– Байқаймын, былтыр елордада ашылған, талантты режиссер Асхат Маемиров жетекшілік ететін Музыкалық жас көрермен театрына көп қолдау көрсетесіз. Өнер ошағының қойылымдарын көріп жүреміз, аяқ алысы жаман емес. Театрға оралғыңыз келмей ме? Жалпы белгілі бір бейнені сомдасам деген арманыңыз жоқ па?
– Жалғыз бұл театрға ғана емес, астанадағы «Жастар» театрына да барып, жастармен кездесіп тұрамын. Мүмкін Музыкалық жас көрермен театрына жиірек баратын шығармын. Маған жастардың ойыны ұнайды. Жастар өте талантты. Театрда өзім жұмыс істегенде кеңес дәуірі болатын. Біз қатысқан спектакльдердің көбі сол кездегі идеологияға жауап беретін. Өзіміз жастық жалынымызды, бойымыздағы қабілетімізді беріп, аңсаған арманымызға жете алмай, көкейіміздегі образдарды сомдай алмадық. Ал қазіргі жастарға қызығамын. Оларда арман жоқ. Қабілеттерін ашатын жақсы қойылымдар бар. Репертуар саясатын театр өзі шешеді. Бұрынғыдай жоғарыдан тақырыптар түспейді. Сондықтан жастар сахнада еркін. Өздерінің ойын ашық айтады. Мені осы қызықтырады. Сол себептен театрға барып, спектакль көремін. Ақыл-кеңесімді, ұсыныстарымды айтамын. Тәжірибеммен бөлісемін. Ал сахнада рөл сомдау туралы ұсыныстар түсіп жатады. Сонда бүгінгі жасымда жастарға ілесе аламын ба деген ой келеді. Сондықтан бұл әлі де мені ойландыратын нәрсе.
– Жалпы қазіргі театрлардың деңгейіне көңіліңіз тола ма? Өйткені ұлттық драматургия жоқтың қасы, аударма спектакльдер көп деп сынап жатамыз.
– Театр сыншысы емеспін. Барлық театрды көріп жүрмін, ананы мынамен салыстырамын деп айта алмаймын. Пікір айту үшін бәрін үзбей қадағалап, салыстырмалы түрде айту керек. Ал аударма қойылуы керек. Әлемнің озық драматургиясындағы мойындалған пьесалар бар. Неге жастарымыз оны ойнамасқа? Гамлетті аңсамайтын, армандамайтын актер жоқ. Сондықтан әлемдік шедевр болса, аударма болуы керек.
– Әсет Бейсеуовпен жақсы араласқаныңызды білемін. Бір концертте оның «Көгілдір көктем» деген әнін ән жинағына бес жүз бірінші ән ретінде қосқаныңызды айтқансыз. Көрнекті композитордың либреттосын Айтжан Байғожаев жазған «Батыр Бауыржан» атты операсы бар екен. Бұл туралы Марат Ілиясовтан естідім. Сол операның жазылғанына қырық жылға жуықтаса да, әлі күнге дейін шықпай жатыр. Осы мәселені газетке жаздық. Тағы қозғау керек сияқты.
– Мен үшін бұл – жаңалық. Өзіңнен бірінші рет естіп отырмын. Радиода диктор болғанымда Әсет аға соның қызметкері болды. Композитордың қолынан бірнеше ән алдым. Әсет ағаның қоржынын ақтарса, әлі талай дүние шығатын шығар деп ойлаймын. Ал жалпы осы опера сияқты елге жетпей жатқан туындылар жоқ емес, бар. Мысалы, біраз жыл бұрын астанада «Асан қайғы» деген рок операны сахналадық. Музыкасын Төлеген Мұхамеджанов пен Мұрат Құсайынов, либреттосын Қадыр Мырза Әлі ертеректе жазды. Содан қоржында жатып қалған. Бір күні астана әкімдігі қаражат бөліп, Бейбітшілік және келісім сарайында қойдық. Бар болғаны бес-ақ рет көрсетілді. Одан кейін қолдау болмаған соң тоқтап қалды. Әйтпесе көрерменнің ықыласы, ынтасы керемет болатын.
– Шатаспасам, таза шығармашылық жағына ойысқаныңызға он жыл болып қалды. Осы жылдар ішінде не істедіңіз? Қандай жаңалықтарыңыз бар?
– Күні кеше ғана алпыс жас мерейтойыма орай елордада концерт өткіздім. Онда репертуарымдағы танымал, қанатты әндерімді жас буын, қазіргі белгілі әншілер орындады. Концерттің сондай өзгешелігі менің тыңдармандарым үшін жаңалық болды. Әзірге ең үлкен жаңалығым – осы.
– Сіз орындайтын көп әнді жұрт жақсы көреді. Соның ішінде өзім де бармын. Бірақ бір әніңізді ерекше сүйсініп тыңдаймын. «Таңғы тілек» әнінің тарихын білгім келіп отыр. Бұл ән сізге қалай келді? Шатаспасам, осы туындының алғашқы орындаушысы – өзіңіз. Кейіннен Гүлнұр Оразымбетова, Қайнар Қатпай айтып жүр…
– Жақында елордада өткен шығармашылық кешімде бұл әнді Қанат пен Света Айтбаевтар орындады. Өте жарасымды, екеуіне қалыппен құйғандай қона кетті. Көрермен жақсы қабылдады. Бұл – Темірәлі Бақтыгереевтің әні. Алғашында ән сөздері басқаша болатын. Бастапқы мәтін маған ұнамады. Сосын композиторға сөздерін қайта жаздыруды ұсындым. Темірәлі аға ақын Дәуітәлі Стамбековке қазіргі мәтінді жаздырды. Өте әдемі, қазақтың тарихындағы аңызға айналған махабаттың, адалдықтың, сүйіспеншіліктің, лириканың символындай кейіпкерлер – Төлеген мен Жібек, Еңлік пен Кебек, Қозы мен Баян образынан тамаша туынды шықты. Бұл әнді үзбей отыз жылдан астам уақыт айтып келдім. Ал осы жолы Қанат пен Света әдемі алып шықты.
