Қазіргі уақытта ел Президенті Қ.Тоқаевтың саяси партияларды тіркеу тәртібін оңайлату қажеттігі туралы тапсырмасынан кейін өзінің саяси партияларын қалыптастырғысы келетіндердің саны айтарлықтай өсті.
Бірқатар қоғам және саяси қайраткерлер өздерінің партияларын құруға ниет білдірді. Мұның бәрі қоғамға осы партиялар жұмыс істей бастағандай көрінді. Мысалы, бірқатар адамдар өз партияларының атынан мәлімдеме жасай бастады, ал журналистер мен мемлекеттік қызметкерлер оларды саяси партиялардың жетекшілері деп атай бастады. Осыған байланысты, біздің ойымызша, жұртшылықтың да, мемлекеттік органдардың да назарын келесі мәселеге аударған жөн деп санаймыз.
Саяси партияларды құру, тіркеу және олардың жұмыс істеу тәртібі, негізінен, «Саяси партиялар туралы» Қазақстан Республикасының заңы, «Азаматтардың саяси партия құру жөнiндегi бастамашылық тобы, саяси партия мүшелерi тiзiмдерiнiң дұрыстығын тексеру epeжеciн бекiту туралы» Үкіметтің 2005 жылғы 13 қыркүйектегі №917 қаулысы, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2020 жылғы 29 мамырда №20771 болып тіркелген «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу жөнінде мемлекеттік қызметтер көрсету қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Әділет министрінің міндетін атқарушының 2020 жылғы 29 мамырдағы №66 бұйрығы сияқты базалық құқықтық актілермен регламенттелетінін бірден атап өту қажет.
Барлық осы және басқа да құқықтық актілерді талдау саяси партияларды қалыптастыруға, тіркеуге және олардың жұмыс істеуіне қатысты қолданыстағы заңнамаға елеулі ревизия талап етілетінін және мәлімделген партия мүшелерінің санын 20 мыңнан 5 мың адамға дейін, бастамашыл топ қатысушыларының санын 1000 адамнан 700 адамға дейін және өңірлік өкілдікті 600 адамнан 200 адамға дейін қысқартумен ғана шектелмеу керектігін көрсетеді.
Мемлекеттің осы мәселеге деген көзқарасын тұжырымдамалық жағынан жаңғырту қажет сияқты. Атап айтқанда, біріншіден, «саяси партияны құру жобасы» ұғымы (жеке тұлғалардың қалауы) мен «саяси партия» ұғымы арасында тең белгі қою дұрыс па?
«Саяси партия» институты мен түсінушілікке осындай әртүрлі көзқарас үшін Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасындағы осы ұғымның анық емес тұжырымы себеп болады деп ойлаймыз.
Мысалы, «Саяси партиялар туралы» заңның 1-бабына сәйкес, «Азаматтардың, әртүрлi әлеуметтiк топтардың мүдделерiн мемлекеттiк билiктiң өкiлдi және атқарушы, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында бiлдiру және оларды қалыптастыру iсiне қатысу мақсатында олардың саяси еркiн бiлдiретiн Қазақстан Республикасы азаматтарының ерiктi бiрлестiгi саяси партия деп танылады».
Көріп отырғанымыздай, бұл тұжырымдамада тіркеу сияқты маңызды белгі жоқ. Сондықтан азаматтардың ерікті бірлестігі қай уақыттан бастап саяси партияға айналатыны туралы мәселе ашық. Осыған байланысты, партияның уәкілетті органда ресми тіркелмегеніне қарамастан, жекелеген азаматтардың партия атынан өтініштері белгілі бір дәрежеде негізделген болып ұсынылады.
Осы заңның 6-бабының 8-тармағында «Саяси партия жарғылық қызметін мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін жүзеге асырады». Ал жарғылықсыз қызметімен қалай болуы тиісті? Егер осы норманы қатаң ұстанатын болсақ, онда өзін саяси партия деп атайтын азаматтардың ерікті бірлестігі өзінің жарғысында көзделмеген саяси қызметпен айналыса алады. Мысалы, жарғыда кез келген экономикалық қызметті қарастырып, іс жүзінде саясатпен айналысуға болады (егер ол жарғыда көзделмесе, онда ресми түрде заң бұзушылық болмайды).
Мұндай бұлыңғырлықтың салдарын болжау мүмкін емес, өйткені «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» заңның 12-бабының 2-1-тармағында Орталық сайлау комиссиясының «саяси партияларды Парламент Мәжiлiсi депутаттарының және мәслихаттар депутаттарының партиялық тiзiмдер бойынша сайланатын бір бөлiгiн сайлауға қатысуға жіберу туралы мәселені қарайды». Осылайша, саяси партия тіркеусіз және сайлауға қатыспай заңды түрде өмір сүре алады және жұмыс істей алады. Бұл нәрсе саяси партияның өзі үшін қаншалықты қолайлы – ол партияның ішкі жұмысы.
Екіншіден, «Азаматтардың саяси партия құру жөнiндегi бастамашылық тобы, саяси партия мүшелерi тiзiмдерiнiң дұрыстығын тексеру epeжеciн бекiту туралы» Үкіметінің 2005 жылғы 13 қыркүйектегі №917 қаулысында, ең болмағанда, «Әділет» базасында, түсініксіз себеппен мүшелердің талап етілетін саны, қазіргі уақытта 20 мыңға дейін азайғанына қарамай, 40 мың адам деп ескі нұсқада сақталды. Бұл мысал саяси партияларды тіркеу мәселесінде қалыптасқан тоқырауды және оны жаңғырту қажеттілігін көрсетеді.
Үшіншіден, «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу жөнінде мемлекеттік қызметтер көрсету қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Әділет министрінің м. а. 2020 жылғы 29 мамырдағы №66 бұйрығы, біздің ойымызша, бүгіннің болмысына сай келмейтін бірқатар талаптарды қамтиды. Атап айтқанда, партия құрылтайшыларының қарызы болмауы, өтініш берушінің құжаттарды тексеру процесінде ресми қателерді жою мүмкіндігінің болмауы және т. б. қаншалықты негізді және орынды екендігі туралы сұрақ туындайды.
Уәкілетті мемлекеттік органға өтініш берушімен келісе отырып, өзінің партиядағы мүшелігіне қол қойылған уақыттан бастап тексеру сәтіне дейін құқықтық мәртебесі өзгертілген адамдарды мәлімделген партия мүшелерінің тізімінен шығару құқығын беру орынды. Мысалы, азамат партия мүшелігіне қол қойған күні студент болып, тексеру кезінде полиция органдарына қызметке кірді. Немесе осы санаттағы азаматтардың бірі тексеру кезінде қайтыс болды. Жеке куәліктерді жоғалту және алу жағдайлары да бар.
Қазіргі уақытта бұл оқшауланған фактілер, партия мүшелерінің тізімінде жүздеген адам қоры бар 20 мыңнан астам азамат мәлімделгеніне қарамастан, партияны тіркеуден бас тартуға негіз болып табылады. Уәкілетті мемлекеттік орган мұндай адамдарды мәлімделген тізімнен шығаруға құқылы деп санаймыз және егер талап етілетін кворум – 20 мың адам жалданып жатса, онда заңнаманың осы талабын орындалды деп тану қажет.
«Саяси партиялар туралы» заңның 11-бабының 1-1-тармағында: «Осы заңның 10-бабының 6-тармағында көзделген, партия мүшелерінің жалпы санына әсер етпейтін саяси партия мүшелерінің тізімі бойынша анықталған бұзушылықтар саны саяси партияны мемлекеттік тіркеуден бас тартуға негіз бола алмайды». Бірақ іс жүзінде әртүрлі себептерге байланысты бұл норма жұмыс істемейді.
Өз қарауын талап ететін басқа да проблемалық мәселелерді атап өтуге болады, бірақ озық халықаралық тәжірибені ескере отырып, тұжырымдамалық тұрғыдан саяси партияларды тіркеу тәртібін ұғынықты ету және жеңілдету қажет деп санаймыз. Әйтпесе қазіргі уақытта тоқырау жалғасуда және бүгінде жаңа тіркелген саяси партиялар жоқ.
Осы салада жұмыс істейтін заңгерлер мен практиктер басқа да ұсыныстарын жеткізе алады деп ойлаймыз.
Нұрғали МАМЫТОВ, PhD докторы
