Әр ұлттың даму тарихында атадан балаға мұра болып қалатын, өткені мен бүгінін жалғастыратын өзіндік ұлттық құндылықтары болады. Қазақ дегенде еске бірден түсетін, халқымыздың тарихынан сыр шертер дәл осындай маңдайалды дүниелердің қатарына жамбы ату, қазақ күресі, алтыбақан, тоғызқұмалақ сынды ұлттық ойындарымыз жатады.
Солардың арасында қазақтың санагерлік сайысы – Тоғызқұмалақ ойынының жай жапсарын, бүгінгі күнгі хал-ахуалын білу үшін ҚР Еңбек сіңірген жаттықтырушысы, филология ғылымдарының кандидаты Мақсат Шотаевпен әңгіме өрбіткен едік.
– Мақсат мырза, бүгінгі таңда өзіңіз дайындап жатқан ұлттық құраманың алдағы жоспарлары мен дайындығы жайлы айта отырсаңыз…
– Ұлттық құрама биылғы 17-22 қараша аралығында Түркияда өтетін Азия чемпионатына тыңғылықты дайындық үстінде. Жалпы, Азия чемпионатын да, әлем чемпионатын да екі жылда бір рет өткізу жоспарланған. Осыған сәйкес тұңғыш Азия чемпионаты 2009 жылы Шымкент қаласында өтті. Азия чемпионатын екінші мәрте өткізу міндеті қырғыз ағайындарымызға жүктелген еді. Қырғызстанның экономикалық дағдарысына байланысты ол жарыс өтпей қалды.
Биылғы жарыстың ерекшелігі – алғаш рет жасөспірімдер мен жастар арасында жас ерекшелігіне қарай жарыстар өткізіледі. Нақтырақ айтсақ, 14 жасқа дейінгі ұлдар мен қыздар, 15-18 жас аралығындағы ұлдар мен қыздар жекелей және топ болып сайысқа түсетін болады. Қазақстандық құраманың бұл жарысқа дайындығы өте жоғары деңгейде деп айта аламын.
Ел ішінде өткен жасөспірімдер және жастар чемпионатының ең мықты, таңдаулы спортшылары қатысады. Олардың қатарында ересектер арасында өткен Азия біріншілігінің чемпионы Айдос Сейітжан да бар. Бұл жолы да Қазақстан жеңіс туын желбіретер деп үміттенеміз.
– Бір сұхбатыңызда «тоғызқұмалақ» атауы бір жағынан қарабайыр, ойынның мәнін ашпайды, екінші жағынан тұрпайылау» депсіз. Сонда бұны ойынның атауы өзгереді деп түсінеміз бе?
– Жергілікті ерекшеліктеріне, ойнаған кезеңдеріне байланысты тоғызқұмалақтың бірнеше атауы бар. Мәселен, бұл ойынның «шопан», «тоғыз ат» деген атаулары болған. Оның шағын түрлерін «бестемше», «қозату» деп атаса, бүгінгі біздің ойнап жүргеніміз «тоғызқұмалақ» аталады.
Қазірдің өзінде бұл ойынның бірнеше атауы бар. Біз солардың ішіндегі ең қарабайыр түрін таңдап алғанбыз, яғни «тоғызқұмалақ». Ал бұл атау ойынның барлық мүмкіндігін, мағынасын, танымын ашып көрсете алмайды. Әсіресе, шет мемлекеттерге барғанда, бұл ойынның мағынасын түсіндірерде өте қатты қиналамыз. Кейде, тіпті, құмалақ қойдың қиы екенін айтқан сәтте күлкі-келеке қылатындары да болады. Дәл осындай жағдайлар шымбайға батады, әрі ыңғайсыздануға мәжбүр етеді.
Қазақстанда «тоғызқұмалақ» атауының қала бергені дұрыс шығар. Ал әлемдік деңгейде бұл ойынның тарихи атауының бірі – «тоғыз ат» деген нұсқасын алғанымыз абзал. «Тоғыз ат» атауы ең алғаш Загряжский есімді ғалымның еңбектерінде кездеседі. Одан кейінгі кезеңдерде Сәрсен Аманжолов, Талап Сұлтанбеков, Мәулен Балақаев сынды ғалым ағаларымыз тоғызқұмалақ жайлы зерттеулер жүргізді. Осы ғалымдардың еңбектерінде «тоғыз ат» атауы былай деп түсіндіріледі: «ойын барысында «ат» термині өте көп қолданылады және де құмалақтың өзін көп жағдайда «ат» деп атаймыз, «қанша атың бар, қанша жүрісің бар?» деген тіркестерді көп қолданамыз. Тоғызқұмалақ ойынында көптеген отаулардың атауы да атпен байланысты, мысалы «атсыратар», «атөтпес». Яғни, құмалақтан гөріатқа байланысты атаулар өте көп, мұнымен қоса маңдай, бел, белбасар, көк мойын деген атаулар да аттың ұғымдарына байланысты қалыптасқан. Сондықтан да ойын атауын «тоғыз ат» деп өзгертіп, Қазақстанда «тоғыз ат» деп, жақшаның ішінде «құмалақ», Түркияда «тоғыз ат» деп, жақшаның ішінде «таш», Қырғызстанда «тоғыз ат» деп, жақшаның ішінде «қорғол» деп көрсететін болсақ, оның ешқандай қателігі болмайды.
– Жапонияда тоғызқұмалақ тектес «Го» ойынын ойнаушылардың саны отыз миллионнан асып жығылады екен. Біздің еліміздегі тоғызқұмалақ ойнаушылар көп пе? Ойынның таралуы қалай?
– Әр халықтың рухани деңгейі, оның белгілі бір құбылыстарға, өзіндік құндылықтарға деген бағасы сол халықтың руханиятымен өлшенеді. Өкінішке қарай, әзірге біз жапондардың деңгейіне де, түріктердің деңгейіне де жете алмай отырмыз. Жапониядағы го ойыны өзіндік табиғатымен, ойын ережесімен ерекшеленеді. Бұл ойынды ойнаушылар саны күннен күнге артып келеді және оған тігілетін ұтыс көлемі өте жоғары. Сондықтан әлемнің түкпір-түкпірінде бұл ойынға деген қызығушылық артып отыр. Бүгінде тоғызқұмалақ ойнайтындардың саны республика бойынша жүз мыңнан асса, екі мыңға тарта бапкеріміз бар. Түрік мангаладесін меңгергендердің саны бір миллионнан асады. Бұл ойынды дамыту 2009 жылдан бастап қолға алынғанын ескерсек, өте қарқынды дамып келе жатыр деуге болады. Түріктердің ұлтшылдығы, ұлттық құндылықтарға деген құрметі біздікінен жоғарырақ екеніне қызыға қарайсың.
Қазіргі таңда республикамыздағы басты мәселенің бірі – тоғызқұмалақ пен шахматты мектеп бағдарламасына енгізу болып отыр. Шахмат – Қазақстанда жоғары деңгейде дамыған ойындардың бірі. Ал, тоғызқұмалақ шахматтың деңгейіне жете алмай тұр.
Тоғызқұмалақ ұлттық брэндке айналуы үшін оны алдымен мектеп бағдарламасына енгізу керек. Жоғарыда отырған шенеуніктердің осы ойынға деген қызығушылығын арттырып, назарын аудартқанымыз жөн. Біз әлі де ойынның ерекшелігін, кереметтілігін халық санасына сіңіре алмай жатырмыз.
Сұхбаттасқан
Досжан СҚАҚОВ,
Л.Гумилев атындағы ЕҰУ студенті
