قايرات لاما شاريف, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى: ءدىني ەكسترەميزم – اقيقات ءدىننىڭ جاۋى
بۇگىنگى تاڭدا ءدىني ەكسترەميزم — باتىس پەن شىعىستىڭ ۇلكەندى-كىشىلى ەلدەرىنىڭ باستى ماسەلەسى. الايدا, ءار ەلدىڭ قوعامىندا وزىندىك ەرەكشەلىكتەر بار. قازاقستانداعى ءدىني ەكسترەميزمنىڭ شىنايى كەلبەتى قانداي؟ ونىڭ ءتۇپ تامىرى قايدا جاتىر جانە ونىمەن كۇرەسۋ جولدارى قايسى؟
وسى جانە باسقا ساۋالدارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى قايرات لاما شاريف جاۋاپ بەرەدى.
بۇل جەردەگى سەبەپ — پسيحولوگيالىق تۇراقسىزدىق
– قايرات قايىربەكۇلى, «ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ» جانە «ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەسۋ» ۇعىمدارىنىڭ اراقاتىسى جونىندە نە ايتاسىز؟ ولار تاجىريبەدە قالاي جۇزەگە اسىپ جاتىر؟
– ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى كونفەسسياارالىق كەلىسىممەن قامتاماسىز ەتۋ, ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى قۇقىن جانە ءدىني بىرلەستىكتەرمەن ءوزارا بايلانىس سالالارىن, سونداي-اق, اتالمىش باعىتتاعى سالاارالىق ۇيلەستىرۋدە مەملەكەتتىك ستراتەگيانى جۇزەگە اسىرۋشى ورتالىق اتقارۋشى ورگان بولىپ تابىلادى.
تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىق قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ باستى باسىمدىعى جانە دە رەسپۋبليكامىزدىڭ ءورلەپ, وركەندەۋىنىڭ قاجەتتى العىشارتى بولىپ تابىلادى, سوندىقتان دا مەملەكەتتە ولاردى قامتاماسىز ەتەتىن تۇتاستاي ءبىر جۇيە قالىپتاسقان. وسى جۇيەدە اگەنتتىك وزىندىك ورىنعا يە.
بۇگىنگى ءدىن سەكىلدى وتە نازىك سالاداعى تۇراقتىلىققا تونگەن سىن تەگەۋرىندەر مەن قاتەرلەر ەكسترەميزم تۇرىندە بوي كوتەردى. يدەولوگيا, تەرىس پيعىلعا ۇندەۋ, ياكي, لاڭكەستىك ارەكەتتەر ارقىلى ءدىني ەكسترەميزم وزىنە جول سالىپ جاتىر.
ءسوز جوق, ءبىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» زاڭىنا سايكەس ءدىني سالاداعى ەكسترەميزمگە تويتارىس بەرىپ, ىمىراسىز كۇرەسۋگە ءتيىسپىز. وسى زاڭعا سايكەس, ءدىني ەكسترەميزممەن كۇرەسۋ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتىنە جاتادى. ياعني, ادام قۇقىلارى مەن ازاماتتاردىڭ بوستاندىقتارىن, كونستيتۋتسيا نەگىزدەرىن قورعاۋعا باعىتتالعان شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ — كوپكونفەسسيالى ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن ەكسترەميزم قاتەرىنەن قورعاپ, ونىڭ الدىن الۋ, انىقتاۋ, جولىن كەسۋ جانە سالدارىن جويۋ, سونداي-اق ەكسترەميزمنىڭ جۇزەگە اسۋىنا جول اشاتىن سەبەپتەر مەن العىشارتتاردى انىقتاپ, اۋىزدىقتاپ وتىرۋ – مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باستى مىندەتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, زاڭنامالىق دەڭگەيدە ەكسترەميزمنىڭ تامىرىن تەرەڭ جايۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيتىن العاشقى كەزەڭىنەن باستاپ ونى زالالسىزداندىرىپ وتىرۋعا باسىمدىق بەرىلەدى.
ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ پروفيلاكتيكالىق جۇمىستاردا كورىنىس تابادى. اتاپ وتىلگەن زاڭ بويىنشا, بۇل – قۇقىقتىق, ۇيىمداستىرۋشىلىق, تاربيەلىك, ناسيحاتتىق جانە وزگە دە شارالاردىڭ قالىپتى جۇيەسى.
2012 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا وسىناۋ اقپاراتتىق-ناسيحات توپتارى رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە 1600-دەن استام ءىس-شارا, ياعني, سەمينارلار, وتىرىستار مەن ءدوڭگەلەك ۇستەلدەر وتكىزىپ, جالپى سانى 53 مىڭ ادامدى قامتىدى.
ساقال مەن كيىمدى ناقتى ءبىر قۇبىلىستىڭ بەلگىسى دەۋگە بولمايدى
– «ەكسترەميست» دەسە, جۇرت ساقالى قاۋعاداي, بالاعى شولاق, سوڭىنان حيدجاب كيگەن قىز-كەلىنشەك ەرتكەن جىگىتتى ەلەستەتەتىن بولدى. مۇنى ەكسترەميستىڭ الەۋمەتتىك پورترەتىن قۇرايتىن وبرازدارعا جاتقىزا الامىز با؟
– ءبىر جاعىنان الىپ قاراعاندا, ءدىني نەگىزى بار ساقال مەن جامىلعى ماسەلەسى – اركىمنىڭ جەكە شارۋاسى. ايتپاقشى, بۇل تەك يسلامعا عانا ءتان ەرەكشەلىك ەمەس. ءبىز ساقالدى پراۆوسلاۆ حريستيان مەن باسىن بۇركەگەن حريستيان ايەلدەرىن دە كەزدەستىرە الامىز. وسى سەبەپتى دە ساقال مەن كيىمدى ناقتى ءبىر قۇبىلىستىڭ بەلگىسى دەۋگە بولمايدى.
بۇعان قوسا, ەكسترەميستىك ماقساتتاعى ادام جۇرت ساناسىندا قالىپتاسقان وبرازدان قاشىپ, ادەيىلەپ سىرتقى كەيىپ-كەلبەتىن وزگەرتە سالۋى دا مۇمكىن. وسىلايشا, زايىرلى قوعامداستىققا تاستاي باتىپ, سۋداي ءسىڭىپ, ءوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتتارىن ىندەتىپ جۇرە بەرۋى ءمۇمكىن. الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى راديكالدار باياعىدا-اق وسى تاكتيكانى باسشىلىققا العان, بىزدە دە ولار كەيىنگى كەزدە وسى ادىسكە كوشە باستادى.
كيىم تاڭداۋداعى ءدىني اۋاندى, ايتالىق, مەملەكەتتىك قىزمەتتە نەمەسە جالپىعا ءبىلىم بەرۋ مەكتەپتەرىندە جۇزەگە اسىرۋدى ورىندى دەپ ايتۋ قيىن. بۇل – زايىرلى جانە كوپ كونفەسسيالى بولىپ تابىلاتىن قازاقستاننىڭ وسى شاقتاعى شىندىعى. سوندىقتان دا بارشاعا ورتاق قانداي دا ءبىر بەيتاراپ ستاندارت كەرەك. ءار الۋان ءدىن وكىلدەرىنىڭ وزىندىك ءدىني تانىمدارىنا سايكەس جۇمىسقا, مىسالى, اكىمشىلىك پەن ەمحاناعا الەم-جالەم بولىپ بارعانىن ەلەستەتىپ جاتۋدىڭ ءوزى قيىن.
– قازاقستانداعى ءدىني راديكاليزم تۋرالى ءسوز قوزعالسا, ءسالافيزم تاقىرىبى باسا ايتىلادى. ءسالافيزمنىڭ قازاقستان ءۇشىن ءداستۇرلى بولىپ تابىلاتىن حانافي مازحابىنان باستى ايىرماشىلىعى نەدە؟
– سۋننيتتىك يسلامداعى مازحابتاردى حريستياندىقتاعى پراۆوسلاۆيە مەن كاتوليتسيزممەن استە سالىستىرۋعا بولمايتىندىعىن اتاپ وتكەن ءجون. «مازحاب» ءسوزىنىڭ ءوزى «باعىت, دۇرىس جولعا شاقىرۋ» دەگەندى ءبىلدىرەدى. فيكح بويىنشا مازحابتار بار, ياعني, يسلام قۇقىعى بويىنشا جانە دە اقيدا بويىنشا, بىلايشا ايتقاندا, سەنىمگە نەگىزدەلگەن مازحابتار بار. شاريعاتتىڭ قۇقىقتىق مەكتەپتەرى ءبىر بولەك تە, وزىندىك قۇدايتانۋشىلىق تانىمدارىن العا تارتقان مەكتەپتەر ءبىر بولەك.
قۇقىقتىق مەكتەپتەردى – «مازحابتار», ال, قۇدايتانۋشىلىق مەكتەپتەردى «اقيدالار» دەپ اتايدى. بۇل – قالىپتاسقان ءۇردىس. وسى ەكى بەلگىگە قاراپ-اق, يسلامداعى بارشا باعىتتاردى جىكتەپ, سارالاۋعا بولادى. دەگەنمەن دە, مازحاب پەن اقيدانىڭ مۇلدەم ەكى بولەك نارسە ەكەنىن ۇعىپ العان ءجون. مىسالى, ماتەريالدىق زاتتاردى پوشىمى مەن تۇسىنە قاراپ جۇيەلەۋگە بولادى. ياعني, زات ءتورت بۇرىشتى جانە قىزىل, قىزىل جانە دوڭگەلەك, دوڭگەلەك جانە جاسىل بولۋى مۇمكىن. ال وسىعان كەلىپ, بۇل قىزىل ما, الدە, دوڭگەلەك پە دەپ سۇراۋ اعاتتىق.
ءمالىم بولعانداي, ءداستۇرلى قۇقىقتىق مازحابتاردىڭ سانى تورتەۋ: حانافي, شافيعي, ماليكي, حانبالي. قۇدايتانۋشىلىق ءىرى مەكتەپتەردىڭ سانى ەكەۋ: اشاريتتىك جانە ورتالىق ازيا ءۇشىن ءداستۇرلى سانالاتىن ماترۋدي مەكتەپتەرى. بۇل ورايدا, ماترۋدي اقيداسى تاريحي تۇرعىدا بەلگىلى ءبىر ايماقتاردا حانافي مازحابىمەن استاسقان, ال اشاريتتىك بولسا, شافيعي جانە ماليكي مازحابتارىمەن جانە ت.ب. استارلاسىپ كەتكەن.
ءسالافيزم كەڭىنەن تارالعان ايماقتارعا ساۋد ارابياسى جانە ونىمەن ىرگەلەس پارسى شىعاناعى ەلدەرى جاتادى. ولاردا حانبالي مازحابى باسىمدىققا يە. دەگەنمەن, ءسالافيزمنىڭ ءوزى ءبىر مازحابتى ۇستانۋدى مىندەتتى سانامايدى, ال كەيبىر ءسالافي عۇلامالارى مۇندايدى باسى ءبۇتىن جوققا شىعارادى. وسى سەبەپتى دە كەشە عانا ناماز ۇيرەنگەنىنە قاراماستان, قانداي دا ءبىر «مازحابتىڭ قاجەتى جوق» دەپ نەگىزسىز جار سالاتىن ءسالافي قارا كوز جىگىتتەردى كەزدەستىرە الامىز.
سالافيلەر «ءسالافتاردىڭ تازا اقيداسىن ۇستانامىز», ياعني, «الدىڭعىلاردىڭ جولىمەن جۇرەمىز» دەپ داۋرىعادى. يسلام داستۇرىندە العاشقى ءۇش تولقىن, ياعني, مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س) ساحابالارى جانە دە ودان كەيىنگى مۇسىلمانداردىڭ ەكى تولقىنى وسىلاي اتالادى. الايدا, ءداستۇرلى قۇدايتانۋشىلىق مەكتەپتەردىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى مۇنىمەن ەش كەلىسپەيدى.
سونىمەن قاتار قازاقستانداعى سالافيتتەردىڭ كوپشىلىگى قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن «بيدعات» («رۇقسات ەتىلمەگەن جاڭالىق») نەمەسە «شيرك» (اللاعا سەرىك قوسۋ) ساناي وتىرىپ, تۇبەگەيلى جوققا شىعارادى. بۇل رەتتە ولار حالقىمىزدىڭ كەيبىر ۇلتتىق داستۇرلەرىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ تاريحي سەبەپتەرىن تۇسىنۋگە تىرىسپايدى.
قوعامىمىزدا ورىن العان تاعى ءبىر داۋلى ماسەلە – ءبىزدىڭ ءسالافي دەپ ەسەپتەلەتىن ءدىندارلار ساۋديالىق شەيحتەردىڭ ءوز ازاماتتارى – ساۋديالىقتار ءۇشىن شىعارعان ءپاتۋالارىن ءجيى قولدانىپ, ويلانباستان ەل ىشىندە ناسيحاتتاپ ءجۇر. ال, يسلام داستۇرىندە ءپاتۋالاردى ءار ەلدە ءوزىنىڭ ءمۇفتيى شىعاراتىنى جۇرتقا بەلگىلى. ءبىر ماسەلە بويىنشا ۇكىم ناقتى ءبىر قوعامداعى جاعدايلارعا بايلانىستى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن, بۇل يسلام قۇقىعىنىڭ نەگىزدەرى. قاسيەتتى قۇران كارىمدە اللا تاعالانىڭ ادامداردى ءارتۇرلى قىلىپ جاراتقاندىعى تۋرالى ايتىلادى («ءاي, ادام بالاسى! ءشۇباسىز سەندەردى ءبىر ەر, ءبىر ايەلدەن (ادام, حاۋادان) جاراتتىق. سونداي-اق ءبىر-ءبىرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتار, رۋلار قىلدىق) (49-سۇرە «حۋجۋرات», 13-ايات).
مۇنداعى باستى ماسەلە مىنادا: ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءدىني ادەپ-عۇرىپتار مەن داستۇرلەر ساباقتاستىعى ءۇزىلىپ قالعان, وسى سەبەپتى دە ءبىر ۋاقىتتا ايناداي تازالانعان ءدىني ورىستە ءار الۋان ءداستۇرلى ەمەس اعىمدارعا ارام ءشوپ سىندى قاۋلادى جانە دە بۇل ءسوزىمىز يسلامدىق اعىمدارعا عانا قاتىستى ەمەس.
سونىمەن, قازىرگى ەڭ ماڭىزدى جايت – جاستارىمىزدى, وسكەلەڭ ۇرپاقتى وسىنداي كەلەڭسىز كوزقاراستارعا ۇرىنۋدان ساقتاپ قالۋ. ال ۇيىرىنەن اداسقاندار ەرتە مە, كەش پە, اقىلعا كەلسە كەرەك. قازىردىڭ وزىندە سالافيلەر 2000-جىلدارداعىداي ەمەس, وزدەرىن اناعۇرلىم ساق ۇستايدى. كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءداستۇرلى حانافي مازحابىن قابىلداۋعا ءازىر, قالا بەردى مەشىتتە وتىرعاندا يمامدار ءوتىنىپ جاتسا «ءامين» دەپ ايعايلاۋىن دا قويىپ كەلەدى.
شەشۋشى فاكتور — ءدىني ساۋاتسىزدىقتى جويۋ
– سوندا ءوزىن-ءوزى جاراتىندار, پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىن اتىپ جاتقاندار كىمدەر؟
– مۇنى تاكفىرشىلەر مەن جيحادشىلار جاساپ جاتىر. شىنتۋايتىندا, بۇل ءبىر ۇدەرىستىڭ ەكى ساتىسى, تاكفىر مەن جيحاد جاريالاۋدىڭ اراسى ءبىر-اق قادام.
وزدەرىنىڭ قۇدايتانۋشىلىق كوزقاراستارى بويىنشا ولار سالافيلەرگە جاتادى, ياعني, ءسالافي اقيداسىن ۇستانادى, ايتسە دە ساياسي تۇرعىدا مىسىر راديكالى, 1966 جىلى ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن, كەيدە بۇگىنگى مۇسىلمان الەمىندەگى بارشا ەكسترەميستىك اعىمداردىڭ «وكىل اكەسى» اتانىپ جۇرگەن سايد كۋتبانىڭ ادىسىنە سايكەس ارەكەت ەتەدى. سونداي-اق, ول «مۇسىلمان باۋىرلار» قوزعالىسىنىڭ راديكالدى قاناتىنىڭ يدەولوگتارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان دا ءبىز تاكفيريزمدى ءدىني ەكسترەميزمنىڭ ەڭ ءبىر قاتەرلى ءتۇرى رەتىندە تانيمىز.
– «تاكفىر» دەگەنىمىز نە؟
– بۇل ءسوز «سەنبەۋ», «كاپىر», «دىنگە سەنبەيتىن» دەگەن ماندەگى «كۋفر» سوزىمەن تۇبىرلەس. تاكفىر جاساۋ دەگەنىمىز ءدىنسىز دەپ جاريالاۋدى بىلدىرەدى. مىسالى, قازاقستانداعى تاكفىرشىلەردىڭ ەڭ سۇيىكتى ادەتىنىڭ ءبىرى – بەس ۋاقىت نامازىن وقىمايتىن مۇسىلمان بالاسىن كاپىرگە جاتقىزۋ, ياعني, بۇل دەگەنىڭىز – اينالامىزداعىلاردىڭ باسىم ءبولىگىنە ساۋساق شوشايتۋ, كۇل شاشۋ. بۇل بارلىق داۋىرلەردەگى يسلام عالىمدارى ۇستانعان قاعيدالارعا قايشى كەلەدى.
ءداستۇرلى فيكح – يسلام قۇقىعىندا تاكفىر جاساۋدىڭ شارتتارى ناقتى كورسەتىلگەن جانە دە ولاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ باسىنان باقايشىعىنا دەيىن راديكالدانعاندار تاراپىنان بارىنشا بۇزىلۋدا. مىنە, وسى سەبەپتى دە مۇسىلمانداردىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ اسا ماڭىزدى, قىسقاسى, كەز كەلگەن كىسى تاكفىرشىگە ايقىن قاتەلىكتەرىن كوزگە شۇقىپ تۇرىپ كورسەتە ءبىلۋ كەرەك.
سوندىقتان دا تاعى ءبىر رەت قايتالاپ ايتامىن, تەرىس پيعىلدى اعىمدارمەن كۇرەستەگى شەشۋشى فاكتور ناداندىقتى, ءدىني ساۋاتسىزدىقتى جويۋ بولىپ تابىلادى. وسى شارتتى ورىنداعاندا عانا ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەس شارالارى ناتيجەلى بولادى.
– سوڭعى كەزدەرى سالافيلەرمەن قاتار «تابليعي جاماعات» اتاۋىن العان قوزعالىس تۋرالى ءاڭگىمەلەردى دە قۇلاعىمىز ءجيى شالىپ قالىپ جاتادى. وسى جونىندە ايتساڭىز؟
– «تابليعي جاماعات» – سوزبە-ءسوز بەرەر بولساق, «ۋاعىز قاۋىمى», 1926 جىلى ءۇندىستاندا ماۋلانا مۇحامماد يلياس تاراپىنان ۇيىمداستىرىلعان ساياسي, پاتسيفيستىك ءدىني قوزعالىس.
قوزعالىستىڭ ەرەكشەلىگى باعدارلاماسىنىڭ, جارعىسىنىڭ, مۇشەلىك ينستيتۋتىنىڭ جوقتىعى. وسىعان بايلانىستى, سىرت كوزگە بۇل توپ جوق تا سياقتى. بۇل ۇيىم كوزگە كورىنە بەرمەيدى, تيىسىنشە, كوپتەگەن جىلدار بويى ساراپشىلاردىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلدى.
– ولارعا قاتىستى قانداي ءتۇيتكىلدەر بار؟
– تابليعشىلار جۇيەلى پراكتيكا مەن ءۇي ارالاپ, ەسىكتەن ەسىككە جالعاسقان بەلسەندى ۋاعىزدى ەڭ باستى قۇندىلىق دەپ بىلەدى. دەگەنمەن, ولار تەرەڭ ءدىني ءبىلىم العاندى قۇپتاي بەرمەيدى, وعان نەمقۇرايلى قارايدى, ارزىمايتىن نارسە دەپ ەسەپتەيدى. ال, بىزدە ساۋاتسىز ۋاعىزشىلار ونسىز دا جەتكىلىكتى. وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىندا ۇندىستانعا لايىق بولعان نارسە XXI عاسىرداعى قازاقستانعا مۇلدە ۇيلەسپەيدى.
بۇدان بولەك, بۇل قوزعالىستىڭ وكىلدەرى جۇمىس ىستەۋ, وتباسىن باعۋ سەكىلدى مىندەتتەردى مۇلدە ەسكەرە بەرمەيدى. مىسالى, ولار ايەل, بالا-شاعاسىن تاستاپ, الىس ساپارعا كەتە بەرەدى. ەل اۋماعىن اداقتاپ كەتسە ماقۇل, شەتەلدەرگە تارتىپ كەتۋى دە ىقتيمال.
– ارنايى وپەراتسيالار كەزىندە تەرروريستەر تۇگەلدەي دەرلىك جويىلىپ وتىرادى. بۇل ادەتكە اينالدى. قوعامدا وسىعان بايلانىستى سۇراقتار كوبەيىپ تۇر. كۇش قولدانۋ ءادىسى ءوزىن-ءوزى اقتاپ جاتىر ما, بۇل قانشالىقتى ورىندى نارسە؟
– قوعامدا تەرروريزم جانە ەكسترەميزم كورىنىستەرىمەن بەلسەندى كۇرەس جۇرگىزىلىپ جاتىر. سوڭعى كونترتەرروريستىك وپەراتسيالار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وسى سالادا تاجىريبە جيناقتاعانىن كورسەتەدى. ولار راديكالداردى انىقتاپ, قوعامعا قارسى جاسالعالى جاتقان قىلمىستىڭ الدىن الادى.
راس, الماتى, اتىراۋ جانە وزگە دە وڭىرلەردە جۇرگىزىلگەن بىرنەشە انتيتەرروريستىك وپەراتسيالار بارىسىندا تەرروريستىك توپتاردىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ كوزى جويىلدى. تاجىريبە بارىسى تەرروريستەردىڭ اسا قاتىگەز, ءوز ومىرلەرىن دە, وزگەلەردىڭ ءومىرىن دە بۇيىم قۇرلى كورمەيتىنىن دالەلدەپ وتىر.
ارا-اراسىندا كريمينالدىق ەلەمەنتتەر مەن ءدىني راديكالداردىڭ ميداي ارالاسىپ كەتۋى كورىنىس بەرۋدە. شىندىعىنا كەلسەك, تىپتەن ءدىني يدەولوگيانى جامىلعى ەتكەن قىلمىسكەرلەردى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى زالالسىزداندىرىپ جاتىر.
– يسلام تۋرالى ايتقاندا زاماناۋي ءومىر سالتى, ءبىلىم مەن مادەنيەتتى دىنمەن ۇشتاستىرۋ ماسەلەسى دە قىلاڭ بەرەدى. باسقاشا ايتقاندا, يسلام مەن مودەرنيزاتسيانىڭ استاسۋى مۇمكىن بە؟
– حانافي مازحابىنىڭ رۋحاني پراكتيكاسى ۇلتتىق مادەنيەت پەن جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا قۇرمەتپەن قاراپ كەلدى. بۇل ءتۇسىنىكتىڭ وزەگىندە ەرتەدەن يسلامعا ءتان بولعان تولەرانتتىلىق پەن اشىقتىق ۇعىمدارى جاتىر. قازاقستانداعى ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ دۇنيەتانىمدىق كەشەنى شامامەن ءبىر جارىم مىڭ جىلعا سوزىلعان يسلامي ورنەك ارقىلى قالىپتاستى.
زاماناۋي قوعام وسكەلەڭ دىنيلىك پەن مودەرنيزاتسيانىڭ ۇيلەسە الاتىنىن كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى جاڭعىرتۋ مۇراتى ءادىلدىك, ادالدىق, رۋحانيلىق, ءبىلىم, ەڭبەك, سەنىم جانە قۇقىق باسىمدىعى سەكىلدى قۇندىلىقتاردىڭ قوعامدا قالىپتاسۋىنا بايلانىستى. بۇل قۇندىلىقتاردىڭ ءبارى دە يسلام قۇندىلىقتارى بولىپ تابىلادى. بىراق بۇل ءۇشىن يمامدارمەن تىزە قوسا وتىرىپ ارەكەت ەتۋ كەرەك. مەشىتتەردەگى ۋاعىزداردا دىنگە شاقىرۋ عانا ەمەس, جاستاردى رۋحاني دامۋعا, بىلىمگە, كەمەلدەنۋگە, قوعام يگىلىگى ءۇشىن تەر توگۋگە شاقىراتىن ناسيحاتتار دا ايتىلۋى كەرەك.
مۇسىلمان رەنەسسانسى ءداۋىرىندە ءدىن مادەنيەتتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ, عىلىمنىڭ, فيلوسوفيانىڭ, ءبىلىمنىڭ دامۋىنا سەبەپشى بولدى. بۇكىل الەمگە يسلام اياسىندا قىزمەت ەتكەن عۇلاما عالىمدار مەن ويشىلداردىڭ ەسىمدەرى ەتەنە تانىس.
وكىنىشكە قاراي, ءبىزدىڭ زامانىمىزدا ءدىن مەن زايىرلى تۇرمىستى قارسى قويۋشىلار دا كەزدەسەدى. شىندىعىندا, ءدىن ازاماتتارىمىزدى, ءبىرىنشى كەزەكتە جاستارىمىزدى ءبىلىم الۋدان, وتباسىنان, حالىقتىق عۇرىپتار مەن داستۇرلەردەن ايىرماۋى كەرەك. مەشىتكە بارۋ جاستاردىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىنا كەدەرگى بولماۋعا ءتيىس, ولار ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدا دا, بوي تۇزەۋ جاعىنان دا تەڭ ءوسىپ دامۋى كەرەك. يسلام – وقشاۋلانۋ مەن رۋحاني كەمباعالدىقتى قابىل المايتىن ءدىن, ول دىنگە سەنۋشىلەردى جالپىعا تۇسىنىكتى گۋمانيستىك قۇندىلىقتارعا باۋليدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن: اينا سارىباي
