«Жақсы атақ алғаннан басқа жақсы іс жоқ» деп Рашид-ад-Дин айтпақшы, берісі Арқаның, әрісі Алаштың ардақ тұтар ұлдарының бірі – Алдан Смайыл.
Жазушы 1946 жылы 3 қазанда Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданындағы Ақтау кеңшарында туған. Қарымды қаламгердің өнегелі өмірінің бертіндегі он бес жылының өзі де көп жайды аңғартқандай. Соншама бедерлі де айшықты. Қазақстан Журналистер одағының лауреаты (2001 ж.), халықаралық «Алаш» сыйлығының иегері (2005 ж.), Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2005 ж.), Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2006 ж.), Қазақстан Республикасы Парламентінің ІV шақырылған (2007-2011 жж.) және V шақырылған (2012-2016 жж.) Мәжілісінің депутаты.
Әлқисса деп, өмір өткелдеріне орала кетейік. Алдан 1963 жылы Қаражал орта мектебін бітірген соң шопанның көмекшісі болып жұмыс істейді. 1965 жылы Алматы қаласындағы С.М.Киров атындағы Мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға түседі. Еңбек жолының 35 жылын бұқаралық ақпарат саласындағы қызметке арнаған. 1970-75 жж. республикалық Қазақ радиосының редакторы, 1975-90 жж. Целиноград (қазіргі Ақмола) облыстық «Коммунизм нұры» газетінің бөлім меңгерушісі (мен осы жылдар ішінде Алдекеңмен етене таныс болдым), 1990-95 жж. Ақмола облыстық «Қараөткел» газетінің бас редакторы, облыстық «Тіл және мәдениет» қоғамының төрағасы, 1995-97 жж. Ақмола облыстық телерадиокомпаниясы төрағасының орынбасары, 1997-2002 жж. «Қазақстан» телерадиокорпорациясы Астана студиясының бас директоры, 2002-2007 жж. Қазақстан Жазушылар одағы Астана филиалының директоры, «Астана жазушылары кітапханасы» сериясының бас редакторы, 2007 жылдан бері екі мәрте Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты болып сайланды.
А.Смайыл – есімі республикаға белгілі қаламгер, тұңғыш көркем шығармасы «Тамыздың таңы» 1979 жылы жарық көрді. «Ақ жалын» (1982), «Найзақара» (1985), «Сағынтып келген көктем» (1987), «Арқаның Бетпақ деген даласы бар» (2000) повестер жинақтары мен «Тамұқтан келген адам» (2004) романында адам мен қоғам, өмір мен өлім туралы толғайды.
А.Смайыл публицист ретінде де белгілі. Оның 1980-1995 жылдар аралығындағы өткір публицистикалық мақалалары қазақ баспасөзінде жалындай бастаған тәуелсіздік рухына арналды. Облыстық және республикалық бұқаралық ақпарат құралдарында Қазақстанның саяси дербестігі туралы дабыл қақты. Қазақ халқының ресми де, рухани да тәуелділікте қалып отырғандығына Целиноград облысының экономикалық-әлеуметтік өмірінен нақты деректер келтіре жазды. «Жер қазақтікі, билік кімдікі?», «Халықтың киесі, жердің иесі бар», «Қазақтың сыртынан тон пішіп», «Саясатты саудаға салғандар», «Қазақ үшін қармандық», «Казак қозғалысының мәні неде?», «42 Калинин, 14 Ворошилов және жалғыз Бөгенбай» секілді өткен ғасырдың 80-жылдарында екінің бірі қалам тарта бермейтін, саяси салмақты, әлеуметтік терең мәнді публицистикалары зиялы қауымға ой салып жатты.
Оның осы ұлттық ұмтылысы қоғамдық күрескерлікке ұласты. 1990 жылғы 10 мамырда Целиноград қаласында облыстық «Тіл және мәдениет» қоғамының құрылуына ұйытқы болды және оның төрағалығына сайланды. Қоғам осы тектес ұйымдардың республикадағы алғашқы қарлығашы еді.
Аз ғана уақытта халықтық беделге ие болған ұйым төл жұртының әлеуметтік-рухани талаптарын нақты жүзеге асыру мақсатын алға қойды. Целиноград қаласында қазақ музыкалық-драма театры ашылды. Қазақ музыка мектебі шаңырақ көтерді. Көнеруге айналған жалғыз қазақ орта мектебінің жаңа ғимараты мен мешіт үйі салынды. Қажымұқан Мұңайтпасовтың туған ауылына балуанның есімі берілді. Ақмола облысы мен қаласының тарихи атауы қайтарылды. Облыс орталығындағы мұғалімдер институтының қазақ бөлімдері кеңейтілді, инженерлік-құрылыс, ауыл шаруашылығы және медицина институттарының барлық факультеттерінде қазақ тілінде білім алу мүмкін болды.
Ұлттық мұрат-мүддені түгелдеген мұндай ірі шаралар облыс көлемінде де жүзеге асырылды. Барлық аудандар мен кеңшарларда, өнеркәсіп орындарында ұйымның бөлімшелері құрылып, қазақ балабақшаларының қатары 92-ге, қазақ мектептерінің саны 62-ге жеткізілді. Тапшылығы айқын сезілген ұлт тілді ұстаздарды көбейту мақсатымен облыстық мұғалімдердің білімін жетілдіру институтында орыс тілді педагогтарды қайта даярлау бөлімі ашылды. Жоғары оқу орындарындағы оқулықтар қазақ тіліне аударылды. Қазақ тілінде сабақ беретін ұстаздарға 10 пайыз үстемақы төлеуге қол жеткізілді.
Алдан Смайыл тележурналист ретінде Астананың Ақмолаға ауысуының саяси-әлеуметтік маңызын кеңінен насихаттауға елеулі үлес қосты. «Қазақстан» телерадиокорпорациясы Астана студиясының бас директоры ретінде «Ақшам» ақпараттық бағдарламасының Ақмоладан эфирге шығуына үлес қосты. Қаланың тарихи, геосаяси мәні туралы бірнеше телехабарлардың авторы.
Алдан Смайыл осы бағыттағы журналистік және жазушылық қызметін күні бүгінге дейін сәтті жалғастырып келеді. Ол Астана тарихы көне дәуірден бері қарай зерттелген «Ежелден елордаға лайық деген», «Өмір тарихының зерттелуі» т.б. ғылыми мақалаларымен жақсы таныс. Сондай-ақ, Республика Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Астананы қалыптастыру жолындағы қайраткерлік қызметі сараланған «Дәуірді таң қалдырған даналық», «Елорда – Елбасы ерлігі», «Тарихтың жоғалтқанын бүгіннен іздеген» және басқа публицистикалық еңбектерімен белгілі.
Қаламгердің ұйымдастыруымен дүниеге келген «Астана жазушыларының кітапханасы» сериясы арқылы «Қазақтың шаңырақ қаласы», «История столицы и края: ХІV-ХІХ вв.», «История столицы и края: ХVІІ-ХІХ вв.», «Елорда сәулеті», «Гидрологическое описание южной части Акмолинской области», «Қанжығалы қарт Бөгенбай» тарихи еңбектерін құрастырып, жарыққа шығарды.
Тағдыр сияқты тарихты да таңдамайды. Ресейдегі Қазан төңкерісінің дүмпуі қазақтың сайын даласына жетіп, балапан басына, тұрымтай тұсына дегендей, қапияда тап болған заман туғанда, оң-солыңды тану, ақ-қараны ажырату оңайға соқпаған. Ақыры қиянаттан көз ашпай, қатыбас болып жүрген қыр елін бөріктіріп, қолында малы барға аш қасқырдай тап берген кәмпеске, одан соң халықты қынадай қырған Мешін жылы, оған ілесе 37-ші жылдың саяси қуғын-сүргіні келіп жетеді. Қалың жұртты қан қақсатқан, жазықсыз жапа шеккендердің көз жасын көлдей еткен, о дүниені қойып, бұ дүниеде, кәдімгі жер үстінде тамұқ орнатқан сол зар заманға қалайша лағнет айтпайсың?! Жазушы Алдан Смайыл «Тамұқтан келген адам» атты романында табиғат пен адам, өткен және жаңа қоғам арасын әңгімелей келе, өлім мен өмірдің психологиялық және адамдық философиялық құдіретін айқындауды мақсат тұтқан.
Жарғақ құлағы жастыққа тимей, ел елеулісі, халық қалаулысы ретінде көпшілік аманатын орындаудан қолы қалт еткен бір тұста, қабырғалы қаламгер ретінде ұлтының жүрегіне үңіліп, рухын аршып алу жолында тер төгуге тура келді. Қай істі қолға алса да, заманалық талаптарға төтеп беруге ұмтылыс жасау міндетін бір сәтке ұмытпайтын Алдан ағаның қаламының да, қызметінің де бабы – қазағының қамы екені анық.
Сәбит БЕКСЕЙІТ,
ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі,
ТҮРКСОЙ-дың «Ұлы Түрік қыраны»
медалінің иегері
